Vetëm letërsia është në gjendje të kryejë mrekullinë e “kthimit në jetë” të një poeti si Lirim Deda, që u largua nga kjo botë si një shtërg, në vjeshtën e vitit 2016 dhe që del para lexuesit me librin e tij të fundit, vëllimin poetik, “Shiu i lirikave”. Poezitë e këtij vëllimi thyejnë heshtjen e gjatë dhe mundësojnë fillimin e një bisede të re me lexuesin...
Lirimi nuk bën dallim nga poetët që kanë vuajtur gjithë jetën, por ndoshta ky është edhe thelbi antagonist i njeriut që lind sëbashku me kundërtitë; me pohimet, ardhjen e tij në jetë dhe në rastin tonë vijon me shpërfaqjen poetike dhe me mohimet e tij; me vdekjen, që pret orë e çast ta rrëmbejë në gjirin e vet, kështu dhe përfundimisht...
Lirim Deda ishte një burrë elegant e sy kaltër, si pak kush nga moshatarët e tij, që të vështronte me kujdes e dashuri drejt e në sy. I pëlqente të bisedonte me njerëzit, veçanërisht me poetët dhe shkrimtarët, ndaj nuk di pse e përfytyroj atë si Diogjenin me kandilin e ndezur që kërkonte njeriun në mes të ditës me diell, në “diellin” që “s’po e nxhehte më”.
Në pesë vitet e fundit të jetës së tij, Lirimin do ta gjeje në orën 10 ulur mbi një tryezë, në kafenenë pas ish Ekspozitës “Shqipëria sot”, qarkuar nga dhjetëra njerëz, të njohur apo të panjohur, që bisedonin me poetin e halleve njerëzore. Ndoshta nga ky fakt them me vete, se ndoshta një ditë, në mos brezi ynë, të tjerë poetë që do t’i këndojnë dashurisë, sikurse Lirim Deda, do të vendosin aty në shenjë kujtimi, me dashuri e dhëmbshuri, një pllakë përkujtimore e cila do të na kujtojë se,
“Në njërën prej tryezave të kësaj kafeneje të thjeshtë dhe të paemër,
thurte poezi apo bisedonte me shokë e miq poeti Lirim Deda”.
Sa herë fryjnë erërat e vjeshtës, të mbarsura me shi, që morën në krahët e tyre dhe Lirim Dedën, meditoj se vetëm ato dinë ta vajtojnë dënjësisht e dhëmbshurisht poetin lirik... Se tani e tutje, ditët dhe netët rrjedhin të mbushura plot me mungesën e tij...
Pjesa më e madhe e poezive të vëllimit “Shiu i lirikave”, janë shkruar kur poeti i kishte kaluar të pesëdhjetat. Në se gjatë leximit të këtyre vargjeve ndesh aty-këtu ndonjë poezi, paksa rrebele apo “çamarroke”, vetëkuptohet, të duket sikur befas zgjohesh nga ajo farë gjendje letargjike dhe zbulon se vetë dashuria ruan deri në fund të jetës së bartësit të saj, freskinë dhe rininë vezulluese e cila nuk pranon kurrë të mbajë zinxhirë e pranga, t’i bindet një morali të vjetër anakronik apo më keq, të burgoset e syrgjynoset. Bash kjo e bën edhe më orgjinal poetin dhe poezinë e tij, sepse dashuria është një ushqim shpirtëror pa të cilin nuk mund të jetojë asnjë qenie njerëzore, një ushqim që të shtyn në një ngasje trullosëse. Vetëm ajo ka forcë ta sjellë përpara këmbëve apo ta ulë mbi gjunjët e tu edhe ëndërrën më të çmendur e më të largët, të dashurën e zemrës, për ta kundruar e admiruar pa mbarim, për të biseduar me atë pa u ngopur dot kurrë!
Poezia e Lirim Dedës lundron mbi dy lloj rrymash; njëra që pasqyron angazhimi e tij qytetar për lirinë dhe tjetra, mbi lirikat e dashurisë. Ndaj mund të themi se poezia e tij është endur me këto dy lloj ”fije të mëndafshi”. Në ndonjë rast, për inerci, sikurse mbin bari i egjër në një arë të mbjellë me grurë, ndesh edhe në poezi me një tematikë të theksuar politike, por shpejt, vëren se intuita dhe fymëzimi poetik i poetit, si ujrat e një lumi të zemëruar që, pasi kanë dalë nga shtrati, kthehen sërish në brigjet e veta duke iu bindur veriut manjetik, dashurisë, kupidit dhe erosit me të cilat kërkojnë të joshin dhe lexuesin. Ato përçojnë tek lexuesi energji dhe njëherësh u transmetojnë atyre edhe ngrohtësi e jetë.
Lirim Deda është një poet i krijuar nga vuajtjet dhe mundimet e jetës. Këtë mund ta dëshmojnë si lexuesit që e njohin prej vitesh, ashtu edhe ata që i kanë dëgjuar atij vetëm emrin.
Me sa duket çdo gjë e bukur ushqehet nga humusi i dhimbjeve dhe i vuajtjeve. Edhe vargu i bukur është produkt i kësaj alkimie. Por më parë, kësaj bukurie i duhet të kalojë nga labaratori i zemrës së ndjeshme dhe të plagosur të poetit.
Në jetë dhe në poezi Lirim Deda mbeti një zog i lirë, ndonëse pushtetarët e kohës i ofruan pranë kafazin me hekura, që të këndonte brënda tij si një gardelinë pushverdhë.
Lirim Deda zotëron një vështrim të pafund ndaj dashurisë dhe për dashurinë nga e cila rrjedh dhe i përket. Vargjet e tij formojnë një det të pafund vezullues sensualiteti.
Lirim Deda i këndoi dashurisë në mënyrën e vet. Ai nuk merr poza dhe as nuk bën deklamacione prej shpikësi, (çfarë duhet të shpikë, përderisa dashuria është ngjarja më mahnitëse në jetën e njerëzimit që nuk vyshket dhe as plaket kurrë?!) sepse vetë dashuria nuk është një gjë e re, ose më mirë të themi, ajo është njëherësh edhe e vjetër edhe e re; vetë tharmi të cilit i përket.
Krijimtaria e tij në vargje është një qasje poetike instinktive drejt dashurisë, sikurse një djalosh i dashuruar që ia ka mbërthyer vështrimin një trandafili në shpërthim ose një tufe mimoze që ka çelur nën rrezet e diellit të marsit pranverror.
Nga faqja në faqe vargjet dhe figurat letrare të këtyre poezive e shtyjnë fantazinë dhe vështrimin e lxeuesit në kufinj të parrokshëm nga syri. Kësisoj edhe napa që mbulon trupin e bukurosheve të këtyre poezive nuk është endur me fije të pambukta, por prej një lënde të mistershme.
Me vargjet e shkruara, pra, të dukshme, Lirim Deda luan si një magjistar i dashurisë, por ca më shumë lexuesi shijon edhe vargjet e padukshme, të cilat i qëndrojnë pranë të tjerave, të dukshmeve, siç i qëndron mendërisht e fizikisht djaloshi i dashuruar, të dashurës së tij, edhe pse ajo mund të jetë mijëra km. larg.
Kupidi dhe Erosi janë armët e poetit, me të cilat ia ka dalë të fitojë duelin për dashurinë, që të lodh e të këput gjunjët, të lë pa frymë apo të shtyn si një i lajthitur të hidhesh edhe nga dritarja e shtëpisë.
Muzikaliteti i vargjeve na paralajmëron për stacionet e udhëtimit tonë poetik, njësoj siç paralajmërohen udhëtarët nëpërmjet tabelave të rrugëve apo qyteteve përpara të cilave sapo kemi mbërritur, shkurt, universin në të cilin jetojnë.
Poezia e Lirim Dedës, të krijon imazhin e një burimi plot ngrohtësi e frymëzim dhe të nxit të vijosh më tej kalërimin mbi muzën e frymëzimit; të përfytyrosh në pamjet vegimtare që të shfaqen, ndoshta njerën prej bukurive më të rralla të botës tonë plot jetë dhe dritë!
Poezitë e vëllimit ta impostojnë vëmëndjen tek virtuoziteti i Paganinit që mposhti keqdashësit duke i rënë violinës me një tel. Mendojmë se kjo është arritur falë ngjyresave të lbyrshme me të cilat ai ka ditur të mëkojë idilet poetike.
Disa nga poezitë e Lirimit, ndonëse i drejtohen dashurisë, përcjellin tek lexuesi melankolinë dhe dëshpërimin e poetit. Kjo është mëse e kuptueshme kur mëson se Lirim Deda, si pak krijues të tjerë letrarë, mbeti armik i të gjitha pushteteve; i atij që i fali rininë, por edhe i kësaj demokracie që mbërriti, por që e zhgënjeu atë aq shumë... Fati dhe koha luajtën keqas me poetin që përjetoi ndjesitë e njeriut që bie nga shiu në breshër!
Ndaj dhe nuk janë të pakta rastet kur Lirimi iu drejtua gotës së rakisë për të “humbur sadopak mendjen nga realiteti i ashpër dhe armiqësor” që nuk e kurseu asnjëherë, por e goditi atë pa mëshirë.
Lirim Deda nuk shpërfaqet si një poet me një varg të sforcuar apo të “hekurosur”, që ndjek verbërisht rregullat arkaike të vargjeve me rima. Një meritë të veçantë për këtë ka përmbajtja dhe lënda jetësore të cilën ai e ka përtypur dhe shpërfaqur me një figuracion të larmishëm poetik.
Vargjet janë të dashura, por aty-këtu, lexuesi përjeton ndjesinë sikur ndaj tyre duhet të bëjë një farë kujdesi, veçanërisht, ndaj zemërimit apo flakës që ato përcjellin...
Ndonjëherë në shtypin e kohës Lirimi është kritikuar me gjongël për heshtjen ndaj krahinës të cilën ai e kishte në zemër; Labërisë.
Bëhet fjalë për arealin poetik të kësaj krahine, në të cilin është prodhuar edhe fraza e përdorur nga një djalosh i cili ia shpreh dashurinë përvëlonjëse vajzës së tij me frazën: “Të dua moj qëne!”
Ky qëndrim, në dukje i ashpër si bruca e çobanit të bravareve, i sajuar mrekullisht nga gjenialiteti i poetëve të çartur anonimë, përbën një thesar me vlera të rralla artistike. Ndryshe, si mund të shpjegohet “urimi’ plot dashuri, deri në përgjërim, kur nëna apo gjyshja i drejtohen vajzës që gëlon në djep dhe buzëqesh me engjëjt: “Vdeksh, moj korbë sa e bukur je?!” A nuk përbën ky element estetik një mahnitje të vërtetë?!
Bash këtë lloj lirizmi, mbushur plot aromë labërie e gjejmë edhe te poezia e Lirim Dedës! Kjo do të thotë se ai vetë në rradhë të parë u mëkua nga poezia e bukur labe njësoj si me qumështin e nënës dhe se, e ushqeu më tej atë me këtë lloj lirizmi...
Dil çobankë brinjë më brinjë
dhe më qaj me ulërimë.
Që nga varri do t’ndjej zënë
dhe do ngrihem, hop në këmbë!
Tabutin do hedh mbi supe,
siç hidhja delen llajushe...
…Dil çobankë brinjë më brinjë
më gjen tek çdo blegërimë.
Më ke brënda në dyjare,
ti më vdiqe, ti më ngjalle!
Në poezinë e Lirim Dedës mbizotëron vargu lirik për dashurinë. Për poetin ajo është e vetmja gjë e rëndësishme. Një dukuri e tillë të kujton vlerësimin e kritikës botërore ndaj romanit “Doni i qetë” të Shollohovit. Duke njohur dhjetëra romane epike, kritika botërore e veçoi këtë roman që ndikoi në dhënien e çmimit Nobel në fushën e letërsisë nga akademia Suedeze, për faktin se në faqet e tij të shumtë “vetëm një gjë është e vërtetë (lexo: pasqyruar me vërtetësi) dashuria e Grigor Melehovit ndaj Aksinjës.
Studiuesi amerikan, Ernest Simons, nënvizon: "… Doni i qetë", nuk është një traktat politik. Ky roman nuk është politikë, edhe pse i ngopur me politikë, por pasqyron edhe dashuri. "Doni i qetë " është një histori e madhe e një dashurie prekëse, ndoshta, e vetmja e vërtetë në letërsinë sovjetike…".
Kjo është edhe arsyeja përse për vëllimin “Shiu i Lirikave” zgjodha shumicën e poezive lirike nga krijimtaria e Lirim Dedës. Duke qenë se lirikat janë pegasi mbi të cilat udhëtojnë në përjetësi poetët, nuk më mbetet gjë tjetër përveç urimit: Udhëtim të mbarë, miku im, drejt zemrës së lexuesve!
RRETH POETIT DHE PUBLICISTIT LIRIM DEDA:
Lirim Deda ka lindur në Nivicë të Kurveleshit, Tepelenë, më 16 shkurt 1936. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, kurse shtatëvjeçaren dhe gjimnazin në shkollën e mesme ushtarake “Skënderbej”, në Tiranë. Mbaroi studimet për oficer në Shkollën e Bashkuar, si dhe studimet në Universitetin e Tiranës në degën Gjuhë-Letërsi Shqipe. Në vitet 1961-1965 ka punuar si gazetar i kulturës në shtypin ushtarak dhe pastaj deri në vitin 1969 u dërgua në Shkodër, Kukës, Tropojë, si sekretar i rinisë i Korpusit të Veriut. Rikthehet në shtypin ushtarak, Kryeredaktor i Revistës “10 Korriku” në vitin 1973. Punoi në detyrë deri në vitin 1975. Lirimi ka qenë anëtar i kolegjiumit të gazetës “Drita”, si dhe anëtar i Komiteti Drejtues të Lidhjes së Shkrimtarëve e Artistëve të Shqipërisë. Ka punuar në Sopot të Librazhdit në brigadat e punës deri në vitin 1990. Në vitet 1990 punon redaktor në gazetën “Fjala e lirë” dhe në gazetat “Ku vemi”. Më tej punoi si redaktor në Shtëpitë botuese “Onufri”, “Egnatia” e “Xhuvani”. Zgjidhet dhe kryetar i degës së Lidhjes së Shkrimtarëve e Artistëve të rrethit të Elbasanit. Në vitet 2000-2012 punoi si kryeredaktor i gazetës “Labëria”. Ka qenë bashkëpunëtor i gazetës “Ndryshe”. Është anëtar i kryesisë së Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë. Ishte redaktor në Shtëpinë Botuese “Alsa”.
Libra të botuara
Librin e parë me poezi dhe poema “Këngët e marshimeve” e botoi në vitin 1966 dhe pastaj me radhë: “Miqve dhe armiqve” 1968, “Në vijën e patrullimit” 1969, “E dua këtë tokë 1970, “Kolana e poezisë së zgjedhur shqipe” 1970, “Tregimet e Veriut” 1971, ‘Zambakë nga Hanoi” 1972, ‘Kënga e fitimtarëve” 1973, “Shënime për shokët letrarë” (shënime kritike, 1974), “Në Kinën e madhe” (reportazhe, 1974), “Balladë vietnameze” (reportazhe, 1979), “Zëri i tokës” 1980, “Gjurmë të arta” 1995, “Eja të blesh zemrën time” 1996, “Rrufe pikëllimi” 1997, “Trëndafili i zi” 1998, “Bukuria të verboka” 1999, “Djepvarri im, trimja Labëri” 2002, “Kush e vrau dashurinë” (shënime kritike-2006). Romanet: “Foleja e vetëtimave”, 2009 dhe “Valle në shtëpinë e vdekjes”, 2011 dhe së fundi “Shiu i lirikave”.
Vlerësuar me çmime të parë
Në festivalet mbarëkombëtare të Radio Televizionit Shqiptar, si dhe në festivale të ndryshme të folkut e muzikës nëpër rrethe si në Gjirokastër, Shkodër e Elbasan, Lirim Deda si autor i teksteve ka fituar këto çmime të para: “Gjurmë të arta”, Kujtim Laro, L. Deda në Festivalin e 12-të të Këngës në RTSH; “Lulëkuqja”, Limos Dizdari, L. Deda, në Festivalin e 13-të të Këngës në RTSH; “Për ty Tiranë”, Avni Mula. L. Deda; “Sa 100 shqiponja”, R. Zdrava, L. Deda; “Kënga e zëmrave”, Alfons Balliçi, L. Deda; “E dua këtë tokë”, Prenk Jakova, L. Deda; “Dy milionë ushtarë”, Çesk Zadeja. L. Deda. ”. Dy këngët e tij në Festivalin e 12 dhe të 13 në RTSH, mbetën ndër këngët më të bukura të artistes së madhe Vaçe Zela.
Comments