Teuta Sadiku: ”Luftëtari i madh“ i Agron Sheles

Vendbanimet parahistorike, në romanin ”Luftëtari i madh“ të prozatorit Agron Shele.

Vendbanimet  kanë një rëndësi të madhe për kuptimin e zhvillimit të shoqërive të hershme dhe mënyrën se si njeriu ka krijuar lidhje me natyrën dhe mjedisin përreth tij. Një shembull i veçantë i këtyre vendbanimeve është Aosi-Vjosa, një zonë që ka shërbyer si një strehë për njerëzit parahistorikë dhe ka pasur një ndikim të thellë në zhvillimin dhe jetën .

Romani  "Luftëtari i madh" nga Agron Shele është një vepër që shpalos thellësinë e natyrës njerëzore përmes karaktereve simbolike që përfaqësojnë aspekte të ndryshme të jetës se si e përdorin gjuhën  , gjuhën me të cilën shprehin marrëdhëniet me natyrën me botën përreth , ndikojnë në  mënyrën se si mendojmë edhe ne lexuesit  për botën.

     Shkenca gjithnjë e më tepër thotë se ne jemi krijesa

konglomerate,  por a është gjuha adekuate për të renditur implikimet etike të asaj që do të thotë kjo?

 Prozatori Agron Shele ka një  marrëdhënie të veçantë me Vjosën, romani i tij regjistron ndërvarësinë komplekse çka duket në dialogët që ai ndërton  me natyrën, me Aosin ,me personazhet e romanit.  

Territori i vendlindjes së autorit ,me fshatrat dhe zonat që shtrihen në anën e majtë  përgjatë rrjedhës së Vjosës kanë lidhje  territoriale dhe  etnografike me fshatrat dhe rrethinat në anën e djathtë të rrjedhës së Vjosës.Bukuritë e pasurive  natyrore janë të shumta e të papërsëritshme , me pejsazhe tepër të rralla e të mahnitshme. I gjithë ky territor ngjan me një oaz që noton mes ujrave të lumenjve ,përrenjve e burrimeve, mes malesh të ashpra mbuluar me borë. Grykat e maleve , me shpella e guva janë nga më të rrallat në Ballkan ,ku mali e lumi janë egzistencë e përjetshme.Për këto territore kanë folur Tukididi, Straboni,Plutarku e Ptolemeu ashti si dhe më vonë historianët bizantinë.

Flora dhe fauna është shumë e pasur ,aq sa nuk kishte si të mos frymëzonte autorin për të vendosur personazhe me të njëjtin emër si ariu i madh i maleve, Ilion, apo perëndia e gjahut, vajza fatkeqe peshk(sirena),e cila do të murosej përjetë,mbretëresha e liqenit, vajza ujk,Klisania e Trifilia, të gjitha këto qenie dhe egzistenca  pranë brigjeve të  Aosit.

Gjithë veprimet, ngjarjet e romanit ndodhin e zhvillohen mbi qytetërime të hershme,mbi 4000 vjet më parë,në monumente kulture, monumente natyrore, guva, shpella, ujra, burime e liqene të vërteta , të cilat egzistojnë dhe zbukurojnë  jo vetëm  trevat reale , por dhe romanin  e prozatorit në fjalë.

Mitet, rrëfimet e legjendat  janë histori që shpjegojnë se si funksionon bota dhe si duhet të trajtojë njeriu, aftësitë e fuqinë e tij, natyrën , botën ujore, të afërmin e tij dhe njerëzit përreth. . Mitet më të njohura kanë origjinën nga kulturat e lashta dhe filluan të formohen në ndërgjegjen njerëzore përpara regjistrimit të organizuar të historisë. Tradita e tyre e përhapur  gojarisht flet për perëndi dhe superheronj që luftojnë përmes motiveve fetare ose metafizike për t'iu përgjigjur pyetjeve themelore njerëzore : "si u krijua bota?" ose "çfarë është liria"çfarë është lumturia.

Për njeriun e lashtë, mitet ishin diçka si shkencë, pasi ato jepnin një opinion të pranuar përgjithësisht se si funksionojnë fenomenet natyrore. Elementi dominues në këtë roman  është personifikimi, pasi dukuritë natyrore që dominojnë shumicën e miteve ishin gjithashtu elemente të adhurimit në kontekstin e zotave,apo  fesë së lashtë. Kështu që uji  personifikon Poseidonin, ose ujrat  në grykëderdhjen e lumit  mund të ishin nimfat që zemëruan perëndinë e lumit dhe morën formën e tyre përfundimtare si ndëshkim.

Këtu është një tjetër element që e dallon një mit nga një përrallë,apo përrallën nga legjenda pasi mitet zakonisht nuk kanë një fund të lumtur.Romani i Agron Sheles ka një fund të lumtur.

Këtu në këtë rast  kemi një roman fantastik me elemente mitologjike, kemi një legjendë me elemente mitologjike.

Nga ana tjetër, ky roman fantastik është një histori thjesht imagjinare, elementi kryesor i së cilës është mësimi moral. Ndodh në të gjitha kulturat, që shtytësi kryesor i përhapjes së tij është tradita gojore. Megjithatë, ajo nuk synon të eksplorojë sekretet e natyrës dhe as t'u japë një shpjegim fenomeneve natyrore. Kjo legjendë  u drejtohet kryesisht fëmijëve dhe protagonistët  vijnë ose nga imagjinata, si kukudhët, zanat, kafshët, krijesat hyjnore  që flasin, ose të jenë njerëz të thjeshtë të pëlqyeshëm ose elementë të natyrës,  janë perëndi ose gjysmëperëndi, domethënë personazhe me të cilët fëmija nuk mund të identifikohet ,por  nga të cilët ai  mund të mësojë një mësim moral. Kjo legjendë   nuk synon të "bindë" për të vërtetën e saj, si miti, por vetëm të mësojë e të përçojë mesazhe  për jetën dhe njeriun.

Dimensioni  filozofik  dhe mesazhi i romanit të Agron Shele.

Në veprën e Agron Sheles, ndihen fort ndikimet e filozofisë dhe mitologjisë, duke ofruar një rrëfim të pasur dhe simbolik përmes personazheve që ai krijon. Çdo personazh në këtë vepër mban dimensione të thella dhe pasqyron tema universale si liria, drejtësia, harmoninë dhe luftën për të drejtat e njeriut.

Personazhet dhe simbolika e tyre:

1. Ai - Përfaqëson kërkimin e thellë shpirtëror dhe përballjen me sfidat ekzistenciale. Ai është simboli i individit që lufton për besimin dhe qëllimet e tij.

2. Ou - Mund të interpretohet si simboli i natyrës dhe përditshmërisë, që në mënyrë figurative ushtron ndikimin në jetën e protagonistëve.

3. Gruaja peshk - Ky personazh simbolizon lidhjen ndërmjet njeriut dhe natyrës, debatin për identitetin dhe rolin e gruas në shoqëri.

4. Luftëtari i madh - Ai përfaqëson idealin e heroizmit, luftën për liri dhe drejtësi, dhe është një figurë që rezonon në shumë tradita mitologjike, duke u lidhur ngushtë me legjendat ballkanase  

5. Klisania - Një simbol i lidhjes mes njeriut dhe tokës, me elemente të forta mitike që shprehin traditat dhe historinë e një populli.

6. Trifilia - Simbolizon dashurinë dhe sakrificën, duke e parë si një forcë frymëzuese për personazhet që kërkojnë të përmirësojnë vetveten dhe shoqërinë.

7. Shenjti i Ri - Ai është Guri i madh çka  përfaqëson një ideal të ri moral e shpirtëror, duke sjellë mesazhe shprese dhe rifreskimi.

8. Vajza ujk - Një figurë që simbolizon forcën, këmbënguljen , që reflekton tensionin mes civilizimit dhe natyrës.

9. Falltarja e re - Mund të interpretohet si përfaqësuese e fateve dhe besimeve, që sjell efektin e mirëqenies apo keqen.

10. Mbretëresha  e liqenit - Një simbol i pushtetit dhe kontrollit, duke reflektuar temat e dominimit dhe shfrytëzimit në shoqëri.

11. Dielli - Një simbol universal i jetës, energjisë dhe shpresës, që përballet me errësirën.

12. Perëndia e gjahut - Aktivizon aspektin e instinkteve mbijetuese të natyrshme që njeriut i nevojiten për të mbijetuar dhe ekuilibruar jetën .

13. Vajza peshk - Përsëri, një simbol i natyrës dhe elementeve femërore, që reflekton çelësin e ekosistemit.

14. Mbrojtësja e zjarrit dhe e lumit - Rëndësia e transformimit dhe energjisë, që nëpërmjet dualitetit të elementeve, ndihmon për ta bërë jetën më të pasur.

Mesazhi i veprës:

Vepra si këto ngjallin reflektime mbi vlerat etike dhe morale, duke u lidhur ngushtë me përkushtimin për lirinë, drejtësinë dhe harmoninë shoqërore. Ajo  bën thirrje për një rivlerësim të vlerave themelore që udhëheqin jetën e individëve dhe shoqërisë si një tërësi.

**Pikëtakimet me legjendat nordike.

Romani  i Agron  Sheles me elemente të theksuara    mitologjike ka pikëtakime, ka ngjashmëri me legjendat skandinave,ku luftëtarët e drejtësisë dhe të lirive janë gjithmonë në qendër të rrëfimeve. Dëshira për liri dhe për të ndjekur drejtësinë, është një temë që lidh mjaft mitologji dhe e bën veprën e Agron Sheles të rrjedhë në një brez të gjerë narrativash.

Veçoritë e legjendave ballkanase nga ato skandinave:

Legjendat dhe mitologjitë e ndryshme, pavarësisht nga kultura, qëndrojnë mbi themelet e historive të zakonshme njerëzore: heroizmi, sakrifica, dashuria dhe përballja me të panjohurën. Ato gjithashtu shpesh shërbejnë për të përçuar mësime të thella jetësore dhe moraliteti, duke e bërë artin dhe letërsinë një refleksion të jetës në çdo aspekt të saj. Duke ndërthurur këto elemente, Agron Shele krijon një vepër që rezonon me lexuesit dhe e ndihmon ata të kalojnë përtej realitetit të zakonshëm,për të zbuluar forcën që fshihet brenda tyre , dëshirën për të zbuluar të panjohurën, për të pasuruar mendjen e shpirtin.

Shumica e mitologjisë së mbijetuar përqendrohet në gjendjen e perëndive dhe ndërveprimin e tyre me disa qenie të tjera, si njerëzimi dhe  qenie që mund të jenë miq,  të dashuruar, apo martuar, armiq ose anëtarë të familjes së perëndive .Kozmosi  në mitologjinë nordike  përbëhet nga Nëntë Botët  që anashkalojnë një pemë. Njësitë e kohës dhe elementet e kozmologjisë personifikohen si hyjni ose qenie. Aty tregohen forma të ndryshme të një miti të krijimit, ku bota është krijuar nga mishi i qenies fillestare ,  Ymir dhe dy njerëzit e parë janë Ask dhe Embla . Këto botë parashikohet të rilindin pas ngjarjeve , kur ndodh një betejë e madhe midis perëndive dhe armiqve të tyre, dhe bota është e mbështjellë me flakë, vetëm për t'u rilindur përsëri. Atje do të takohen perënditë e mbijetuara dhe toka do të jetë pjellore dhe e gjelbër dhe  dy njerëz do të ripopullojnë botën.

 Mitologjia ballkanase dhe ajo shqiptare në veçanti është e hershme dhe e pasur me karaktere e personazhe, me filozofi dhe mesazhe,me etnografi e elemente gjuhësore të lashta që kanë arritur deri në ditët e sotme. Të gjitha këto gërshetohen e pasqyrohen mjeshtërisht e  me talent  në roman nga prozatori Agron Shele.

Koha dhe vendi i ngjarjes.

Në këtë roman,   koha nuk është e përcaktuar, nuk kemi një kufi të caktuar kohor .

Mjedisi ku zhvillohen ngjarjet janë tipike të vendlindjes së autorit, ku përditshmëria e jetës gërshetohet me elemente mitologjike dhe elemente fantastike.

Ngjarjet në roman  dhe jeta e personazheve janë gjithmonë në reflektim dhe plot fantazi dhe prekin një hapësirë të madhe.

Vendlindja e autorit është vërtet në një cep të Ballkanit , buzë brigjeve të Aos-it, vendbanime këto pre historike ,por përngjasojnë dhe janë njësoj si ato të maleve Urale.

Ngjarjet në roman sillen rreth një ngulimi  fisnor , ku veprimet, historitë, zhvillimet kapërcejnë kufijtë aq sa pishtarët e ndezur , ndriçonin thuajse çdo cep të Evropës.

Milan Kundera  shkruan se romani është një meditim  mbi egzistencën, parë kjo përmes  personazheve  imagjinare.Forma e tij është liria e pakufishme.”

Forma e romanit “Luftëtari i madh” , është pikërisht liria e pakufijtë e imagjinatës së autorit çka u përcillet lexuesve.

Romani “Luftëtari i Madh” i Agron Shele përfshihet në zhanrin e romanit fantastik me elemente mitologjike dhe sjell risi në disa drejtime:

*elemente etnografike,

*proçesi i ligjërimit dhe organizimi i rrëfimit.

*pasurimi gjuhësor

*sistemi shenjor ,(guri, shpella, uji, personazhe figurë mitologjike ose imagjinare ) .

“Luftëtarët rrokullisën një gur të madh për ta vendosur në qendër të gjithë gurëve të tjerë.”

Një legjendë nordike e njohur është ajo e "Thor" . Thor është një nga perënditë më të njohura në mitologjinë nordike, dhe ai njihet për forcën e tij të madhe dhe për rolin e tij si mbrojtës i njerëzve nga gjigandët dhe forcat e këqija.

Mesazhi që përcjell kjo legjendë është e lidhur me forcën, guximin dhe besnikërinë. Thor nuk është vetëm një luftëtar i fuqishëm, por ai gjithashtu simbolizon nevojën për të mbrojtur ata që janë të dobët dhe për të luftuar për drejtësi. Ndonëse përballet me vështirësi dhe sfida, ai gjithmonë kthehet për të mbrojtur botën e tij dhe të dashurit e tij.

  Si një legjendë ballkanase, romani “Luftëtari i Madh “   flet  për qëndresën ,guximin , dashurinë  dhe për përpjekjet  dhe   luftën  për liri dhe dinjitet,për sakrifica në emër të dashurisë për jetën dhe natyrën që na rrethon.

Mesazhi që përcjell romani “Luftëtari i Madh" është një thirrje për guxim dhe përpjekje për të mbrojtur identitetin dhe vlerat kulturore, edhe përballë sfidave të mëdha. Ajo na kujton se historia e një populli është e ndërtuar nga sakrificat e heronjve të tij dhe se ruajtja e traditave dhe e identitetit është tepër e rëndësishme.

Të dyja legjendat, si ajo   nordike dhe ajo ballkanase, na nxisin të jemi të fortë dhe të guximshëm përballë sfidave dhe të luftojmë për atë që besojmë.

Teuta Sadiku.