Askush nuk shkel dy herë në të njëjtin lumë
Fatmir Terziu
Një poezi është një lloj teatri në të cilin poeti është folësi lirik, shpjegoi poeti amerikan Archibald Randolph Ammons. Ne shkojmë më tej në këtë kuptim, duke prekur me të një ujëvarë, një shkëmb, një njeri, universin, me një poezi që intimon një lidhje midis mendjes dhe natyrës. Një akt ndjellës, pra një veprim!
Shekspiri tha se ne jemi të gjithë aktorë që rrinë në skenë, fluksi i Heraklitit kur qëndron në një lumë duke menduar është i lidhur me kohën dhe lëvizjen, është i pandalshëm. Herakliti na tha që herët se „Askush nuk shkel dy herë në të njëjtin lumë, sepse nuk është i njëjti lumë dhe nuk është i njëjti njeri.“ Kështëu është dhe poezia. Në këtë rast krijimtaria, si lëvizja e një vendi universal, të përsiatur nga një njohës njerëzor, që qëndron në një lumë, duke kërkuar të përafrojë mendimet e brendshme me lëvizjet jopersonale të galaktikës sonë, duke përhapur krahët e saj spirale, duke soditur atë që ekziston jashtë qenies sonë natyrshëm është në preambulën e Heraklitit.
Megjithatë, edhe ne hapim krahë dhe mendje të gjera ndërsa kalërojmë këtë planet në lëvizjen e tij qarkore, në të njëjtin udhëtim në hapësirë dhe kohë në të gjithë universin tonë gjithnjë në zgjerim, universet, thellë në hapësirën e zezë. Ne po lëmë gjurmë të 'gjurmuesve të rrugës' në kohë, duke u shpërndarë po aq ngadalë sa zbërthimi radioaktiv. Fizika e grimcave, zbërthimi i protonit që është i një forme hipotetike të zbërthimit të grimcave në të cilën protoni zbërthehet në grimca nënatomike më të lehta, kjo është ajo që ne të gjithë jemi!nNe jemi këtu në këtë të tashme, por duke valëvitur dhe rrëmbyer në një të ardhme po aq të sigurt sa akullnajat e mëdha të epokës së akullnajave gërmuan dhe u dërmuan.
Toka në të cilën ne ecim, ne qeniet kaq të vogla, pothuajse pa peshë, shënon atë peshë dhe merr po atë peshë në vetvete, si një substancë, si një përvojë në ecje. Në atë moment koha qëndron ende brenda atij qëndrimi, disa herë shkëmb njerëzor në këtë shkëmb, në dorën e këtij njeriu të zbutur nga dituria. Spinoza tha se një gur i hedhur në ajër do të mendohej, nëse një gur mund të mendonte, se ishte autori i lëvizjes së tij. Ne, si ai guri, harrojmë se nuk e kemi bërë lëvizjen tonë. Diçka më e madhe vendosi trajektoren, jo një rrugë të saktë, por lëvizjen tonë! Galaktika, ky univers, universet e shumta, rrotullohen dhe lëvizin dhe rrjedhin pa qenë një univers i pafund. E megjithatë ne jemi materie e kufizuar në lëvizje.
Në mënyrë të pamatshme, subjekt i asnjë kufizimi të njohur, kohëzgjatje e panjohur, këto gjëra janë jashtë nesh dhe megjithatë brenda nesh të gjithëve! Ne marrim frymë nga yjet! Ne mishërojmë thelbin e të gjitha kohërave, ne i riciklojmë këto grimca të çmuara! Plunk, shkëmbi është rrëzuar „në prehje të vdekur“! U largua me energji.
Shumë perceptime të tilla, shumë lëvizje, shumë informacione, shumë e shumë përtej një njeriu në rrezik për t'u marrë nga akullnaja, nga përroi, nga lumi, nga universi rrotullues që fundoset me atë gur. Ne mbajmë brenda vetes forcën që do të na zhbëjë. Bëhemi mbeturina. Entropia mbetet një termodinamikë, që dikton mungesën e rendit dhe megjithatë . . ., ne gjithnjë si të pastrehë, me sy të lodhur të përlotur ne shikojmë lart për të parë qiejt. Qiejt që na janë mësuar, qiejt që kemi mësuar. Ne shkojmë tek Krijuesi, dhe vijmë nga Krijuesi. Rrugëtimi ynë është i yni? Në këtë rrugëtim a ndjejmë dashuri? A kemi pasur kënaqësi në dashuri? Ne jemi një apo dy në këtë dashuri? Dhe cili është roli ynë në thelbin Njeri?
„Nëse ka kënaqësi në dashuri, është kur unë shoh, se Ajo zemër për të cilën gjakojnë të tjerët, rrjedh gjak për mua.“ Para se të shkëpusja këtë fjali lexova një libër të botuar në vitin 1697, nga vetë shkrimtari Uiliam Congreve, të cilit i përket fjalia. Libri i referuar nga një koleg anglez ka titullin „Nusja e vajtimit“, që në fakt është luajtur dhe si një tragjedi në pesë akte. „Nusja e vajtimit“ ka të bëjë me Almerian, vajzën e mbretit Manuel të Granadës, e cila martohet fshehurazi me Alfonson, djalin e armikut të urryer të babait të saj, mbretit Anselmo të Valencias. Almeria ndahet nga burri i saj në një anije të mbytur, por ata ribashkohen kur Alfonso, i maskuar, kapet nga Manueli së bashku me mbretëreshën manipuluese maure Zara. Nëpërmjet një sërë makinacionesh tragjike, Manueli ekzekutohet gabimisht me urdhrat e tij, Zara kryen vetëvrasje dhe Alfonso ndihmon në rrëzimin e qeverisë dhe rifiton publikisht nusen e tij.
Në këtë lexim ndesha me një idiomë që është përshtatur nga një varg i kësaj drame dhe ajo është „Ferri nuk ka tërbim, si një grua e përbuzur“. Në thelb kjo do të parathotë, ose më saktë tenton që të thotë se nuk ka zemërim më të madh, se ai i një gruaje që është refuzuar në dashuri. Në këtë idiomë, e cila mendohet se është një shkëputje nga Shekspiri, për shkak të një fjale të përdorur vetëm nga ai, shtysa tjetër është e bashkëngjitur me „Parajsa nuk ka zemërim, si dashuria në urrejtje“. Citimi gjithashtu duket sikur mund të ketë ardhur nga Bibla, për të njëjtat arsye. Por as nga njëri dhe nga tjetra, kjo idiomë mbetet prnë e vetë autorit.
Uiliam Congreve ishte një dramaturg i njohur dhe i suksesshëm anglez i teatrit të Restaurimit, dramat e të cilit ende vihen në skenë ndonjëherë. Disa nga vargjet e tjera të tij janë gjithashtu të gabuara me Shekspirin, për shembull, „Muzika ka hijeshi për të qetësuar gjoksin e egër“, „është më mirë të lihesh se kurrë të mos jesh dashuruar“, „Nuk duhet të puthësh dhe të tregosh“ dhe „të martohesh me nxitim, që të pendoheshnë kohën e lirë.“
„Nusja e vajtimit“ përveç kësaj pasurie semantike përfshihet në një trekëndësh dashurie vdekjeprurëse, ku fjala 'e përbuzur' ka një kuptim specifik sot: do të ishte e ngjashme me „e tallur“. Kështu duket se ka të bëjë me talljen e një gruaje, por kuptimi ka ndryshuar. Teatrot e shekullit të 17-të do ta kishin kuptuar fjalën që do të thotë „e tradhtuar“. Kjo do të ishte veçanërisht në rastin e një gruaje që ishte zëvendësuar nga një grua tjetër në dashuritë e një burri. Është një citim interesant pasi është i diskutueshëm këto ditë. Disa gra nuk e miratojnë përdorimin e kësaj idiome, sepse e shohin atë si një stereotip seksist që i përshkruan gratë si tepër emocionale në krahasim me burrat. Gratë e tjera e shohin atë si një paralajmërim për fuqinë e gruas, duke pohuar se një burrë duhet të mendojë dy herë përpara se të kalojë një të tillë.
Megjithëse Congreve ishte një nga dramaturgët më të njohur të kohës së tij, karriera e tij në teatër ishte e shkurtër dhe vetëm shtatë vjet. Ndryshimi kulturor po ndodhte dhe lloji i dramës së tij u pa si disi i modës së vjetër, kështu që ai u tërhoq nga shkrimi i dramave dhe vazhdoi si poet, përkthyes dhe libretist i operës, por është vetëm pjesa e tij e dramave që ka mbijetuar deri në Shekullin 21. Shfaqjet e Congreve në përgjithësi kanë të bëjnë me marrëdhënien e mprehtë që ekziston midis burrave dhe grave. Është diçka që magjeps shkrimtarët dhe është një nga temat kryesore të të gjithë letërsisë.
Më pas, thuajse dyqind vjet pas Congreve, një shkrimtar irlandez dominoi teatrin e Londrës me të njëjtën temë. Ky ishte Oscar Uilde, radha e frazës së të cilit ishte aq e ngjashme me atë të Congreve, saqë shpesh i atribuohen atij „ferri nuk ka tërbim, si një grua e përbuzur“ dhe veçanërisht „të martuar me nxitim, ne pendohemi në kohën e lirë“. Personazhet meshkuj të Uilde bëjnë ato që ne i konsiderojmë si komente seksiste sot, por nuk do të konsideroheshin si të tillë në Anglinë Viktoriane. Disa nga thëniet e tij më të famshme për gratë janë - (një personazh që flet për një të ve në moshë të mesme, e cila është rinuar nga vdekja e burrit të saj) „Flokët e saj janë bërë mjaft të arta nga pikëllimi“; „Burrat duan të jenë gjithmonë dashuria e parë e një gruaje, femrave u pëlqen të jenë romanca e fundit e një burri“; „Forca e femrave vjen nga fakti që psikologjia nuk mund t’i shpjegojë ato“. „Burrat mund të analizohen, femrat thjesht të adhurohen“; „E vetmja mënyrë për t'u sjellë me një grua është të bësh dashuri me të nëse është e bukur dhe me dikë tjetër nëse është e thjeshtë“; „Më pëlqejnë meshkujt që kanë të ardhme dhe femrat që kanë të kaluar“.
Midis kësaj përzgjedhjeje të citimeve të Oscar Uilde, është e lehtë të shihet se si do të përshtatej mirë fraza „Ferri nuk ka tërbim si një grua e përbuzur“ nga Uilliam Congreve! E në këtë përshtatje mbetet vetë hapësira, koha dhe vendi thelbi filozofik që përcakton arsyen e tërë kuptimeve të lëvizjes sonë njerëzore. Është kjo lëvizje e teatrit tonë njerëzor, një poezi tek e cila jo vetëm ai që e krijon, por dhe ai që e lexon është një aktor në skenën e saj për aq sa e lexon që ta kuptojë. Të tjerat, ardhjet aestetike, esttike, kritike, krijime të mëdha e të vogla, janë pjesë e vetë faturës së lëvizjes, pjesë e saj që shkon brenda orbitës së vetë lëvizjes. Në se në këtë univërs krijues nuk kuptohet thelbi, atëherë britma për thelbin sado e madhe apo e vogël që të jetë është thjesht një frymënxherrje ose një rutinë inatçore. Të qëndrosh me mendjen se një shkrimtar është brilant dhe ai shkon paralel me biografinë e lëvizjen e tij njerëzore është vërtet një absurd i madh. Rrjedh e lëvizjes nuk e pranon këtë kurrësesi, se Heriokliti kot nuk e tha se askush nuk shkel dy herë në të njëjtin lumë.
Comments