Shqiptarët në Turqi, një shtëpi larg atdheut

Dilek Kutuk

Një numër i konsiderueshëm shqiptarësh jetojnë në Turqinë lindore. Ata janë kryesisht pasardhës të ish-zyrtarëve osmanë dhe viktima të persekutimit serb.

Kur marrim parasysh fluksin e migracionit gjatë historisë, Turqia është një nga destinacionet më të rëndësishme në botë për shkak të vendndodhjes së saj, si një vend për t'u quajtur shtëpi dhe si një rrugë tranziti nga Evropa në Lindjen e Mesme. Anadolli ka përjetuar migrim nga rajonet e afërta dhe më të largëta, duke parë ardhjen e hebrenjve, arabëve, spanjollëve, grekëve, sllavëve dhe turqve, për të përmendur vetëm disa. Ka parë edhe ardhjen e shqiptarëve.

Komunitetet më të mëdha të diasporës shqiptare gjenden kryesisht në Evropë, SHBA dhe Turqi. Në fakt, në mbarë botën ka më shumë shqiptarë jashtë kufijve të vendeve shqiptare si Shqipëria dhe Kosova. Megjithëse nuk ka shifra të sakta, të dhënat sugjerojnë se rreth një milion shtetas turq kanë origjinë shqiptare.

Një numër i madh shqiptarësh kanë migruar në Turqi gjatë historisë, duke filluar nga shekulli i 16-të deri në shekullin e 20-të. Pati migrim të madh gjatë epokës osmane dhe ai vazhdoi në vitet 1920 si rezultat i arratisjes së njerëzve nga regjimet shtypëse jugosllave.

Kjo është arsyeja pse pothuajse në çdo pjesë të Turqisë do të gjeni shqiptarë. Diaspora është e përqendruar kryesisht në Turqinë perëndimore, por prej më shumë se 200 vitesh ka edhe familje me origjinë shqiptare në lindje; veçanërisht në Bingöl, Dijarbakır, Doğubayazıt dhe Hakkari, i cili dominohet nga popullsia kurde. Kjo pjesë e Turqisë ka lidhje të ngushta kulturore dhe tradicionale me vendet kufitare në Lindjen e Mesme si Siria, Irani, Iraku. Shqiptarët e ardhur këtu shekuj më parë gjetën kushte të ndryshme sociologjike dhe ekonomike me pjesën tjetër të Turqisë.

Është e vështirë të vlerësohet efekti i emigracionit në Turqi, pasi informacioni mbi migrimin dhe vendbanimin nuk u mblodh apo analizohej në thellësi midis kohës osmane dhe epokës moderne. Të dhënat në nivel qytetesh dhe provincash janë shumë të pakta dhe në të gjithë vendin, mbajtja e pakët e të dhënave duket se është në rënie. Megjithatë, studiuesit dhe njerëzit vendas mund të japin njohuri për këtë çështje.

Kamil Bitis, Koordinator i Përgjithshëm, nga Qendra Kulturore e Kosovës në Turqi, ka udhëtuar me vite në Turqinë lindore vetëm për të kërkuar familjet e pakta shqiptare. Ai shkroi një libër të titulluar “Türkiye’de Unutulmuş Arnavutlar” (“Shqiptarët e harruar të Turqisë”) në të cilin tregoi historitë e këtyre familjeve.

Sipas Bitis: “Për momentin pothuajse asnjë familje shqiptare nuk e njeh gjuhën shqipe që flisnin të parët e tyre, flasin edhe turqisht edhe kurdisht. Ata nuk e njohin as kulturën dhe historinë shqiptare. Ata ishin martuar me gra vendase kur paraardhësit e tyre u vendosën në këto qytete. Ajo ka vazhduar me shekuj. Por është interesante që ata e konsiderojnë veten si shqiptarë. Ata janë përpjekur të zbulojnë rrënjët e tyre përmes mediave sociale dhe një portal të qeverisjes elektronike (www.turkiye.gov.tr) pasi Turqia lançoi një shërbim gjenealogjik online.”

Bitis më tregoi një nga videot e tij në Facebook. Në këtë video, ai shpjegon se si mund të gjesh dhe të takosh një familje shqiptare në Dogubayazit që është rrethi më lindor i Turqisë, i shtrirë pranë kufirit me Iranin. Në video, ai flet me Divane Ozbey, një shqiptar i moshuar nga Dogubajaziti, i cili nuk e di se nga vjen saktësisht. Ozbey thotë vetëm: “Unë jam me origjinë shqiptare, por nga cili vend i Ballkanit vij, nuk e di”.

Ai shpjegon: “Unë nuk di të flas shqip, por njerëzit e fshatit e dinë që unë dhe familja ime jemi shqiptarë. Gjyshërit e mi erdhën dhe u vendosën këtu afërsisht 200 vjet më parë si ushtarë osmanë”.

Në Dogubajazit jetojnë ende 10-15 familje shqiptare. Migrimi në qytetet e mëdha si Stambolli është një praktikë e zakonshme për shkak të kushteve sfiduese ekonomike dhe sociale.

Sipas burimeve lokale, në Bingol ka ende një popullsi të madhe shqiptare. Ndonëse tani njihen si grupi më i madh kurd, të cilët flasin turqisht dhe kurdisht për faktin se prej shekujsh janë përpjekur të përshtaten me komunitetin sociologjikisht dhe kulturalisht, vendasit e dinë se janë shqiptarë. Këto familje kishin ardhur nga Peja e Kosovës në Bingol gjatë periudhës osmane.

Është interesante se ka një lidhje të fortë emocionalisht me kombin e tyre në mesin e shqiptarëve të Turqisë, megjithatë, ata dinë shumë pak për origjinën dhe gjuhët e tyre shqiptare. Ata nuk kanë asnjë problem me shtetin turk apo që jetojnë në Turqi, ata janë shumë të lidhur emocionalisht dhe teknikisht me Republikën e tyre të Turqisë. Megjithatë, nëse i pyet se nga vijnë me origjinë, ata thonë se janë shqiptarë pavarësisht se nuk e dinë gjuhën apo zhvillimet e fundit politike.

Sipas disa historianëve, arsyeja për këtë është politika e zhvendosjes. Kemal. H. Karpat, një nga historianët më të shquar të Turqisë, tha në një studim se njerëzit që pajtoheshin me strukturën osmane ishin vendosur në zona të ndjeshme etnikisht. Për shembull, në përputhje me argumentin e Karpatit, një shkrimtar vendas turk Mehmet Sadık Yigitbas ka shkruar një libër të quajtur "Kigi" që ka të bëjë me një lagje në Bingol.

Bingoli është i populluar kryesisht nga kurdët. Megjithatë, gjatë Perandorisë Osmane, disa familje shqiptare u vendosën në këtë qytet, si dhe të tjera, duke përfshirë Diyarbakır, Tunceli dhe Dogubayazit, për të luftuar kundër banditëve që donin të shkaktonin konflikt për establishmentin osman. Shumica e këtyre familjeve ishin komandantë shqiptarë në ushtrinë osmane. Kjo është për shkak të lidhjeve të tyre të ngushta si turq dhe myslimanë.

Baskin Oran, një akademik i njohur turk, në një artikull shkruante se shqiptarët kanë lidhje shumë të ngushta me turqizmin. Maria Todorova, një historiane bullgare, e njohur më së shumti për librin e saj me ndikim "Imagjinimi i Ballkanit", ka një pikëpamje të ngjashme. Ajo thotë: “Turqishmëria është në fakt një koncept që thekson një komb të veçantë të adoptuar nga myslimanët e Ballkanit për të dalluar nga identiteti i krishterë. Për këtë arsye, myslimanët e Ballkanit përdorin shpesh fjalën turk kur e përshkruajnë veten. Islami dhe turqizmi u takuan në terren të përbashkët gjatë Perandorisë Osmane”.

Shtypja e trazirave është vetëm një arsye për zhvillimin e kësaj afërsie. Sipas Bitis, shqiptarët u dërguan në pjesën lindore të Turqisë si zyrtarë qeveritarë gjatë Perandorisë Osmane dhe disa shqiptarë të revoltuar në Ballkan ishin dërguar për t'u ndëshkuar. Për më tepër, migrimet më të fundit në Turqi në vitet 1900 kanë qenë për shkak të persekutimit serb.

Për shembull, Mustafa Ugur Gonulal, një studiues që jeton në qytetin qendror lindor të Turqisë, Malatya, thotë se gjyshi i tij kishte lindur në Ferizaj, Kosovë dhe kishte ikur në Turqi për t'i shpëtuar persekutimit të serbëve.

Ai shpjegon: “Ai u vendos në Malatya në vitin 1934 me ndihmën e shtetit turk, i cili i siguroi punë dhe strehë. Në fillim u ndje i përjashtuar nga vendasit për faktin se nuk fliste asnjë gjuhë tjetër përveç shqipes dhe ndoqi praktikat e tij kulturore. Vendasit i shisnin artikujt bazë me çmime të larta kësaj familjeje të re shqiptare. Megjithatë, familja u pranua përfundimisht nga turqit vendas”.

Ai shtoi: “Në vend të një gruaje vendase, gjyshi im u martua në vitin 1941 me vajzën e një familjeje tjetër shqiptare që jetonte në Malatya, emri i së cilës është Hanife (Ivak).

Historia e migrimit të gjyshes së Gonulal-it është zemërthyese. Hanife Gonulal lindi në Shkodër (Iskodër), Shqipëri, në vitin 1919. Familja e saj merrej me verëtari dhe blegtori. Ajo dhe familja e saj u detyruan të emigronin në Turqi për shkak të gjakmarrjes mes shqiptarëve të fshatit.

“Në Turqi, ata fillimisht u vendosën në Tekirdag për një kohë të shkurtër, pastaj në Dijarbakir, dhe më në fund në vitin 1937, u vendosën në Malatya, ku u dhanë një shtëpi dhe tokë për të kultivuar në vendet e liruara nga armenët si rezultat i Politika e zhvendosjes e zbatuar nga shteti turk Gjyshja ime filloi të punojë në dhomën e lindjes në Malatya për të ndihmuar ekonomikisht familjen e saj”, thotë Gonulal. Një shqiptar nga Elazigu, një qytet lindor në Turqi, thotë se familja e tij emigroi këtu në vitet 1920. Fëmijët e vegjël dhe të rriturit e familjes së tij tani nuk dinë shqip dhe fëmijët e tyre po i rrisin brenda kulturës turke, jo shqiptare. Ndryshe nga familja e tij, e cila erdhi fillimisht në Elazig, ai dhe bashkëmoshatarët e tij tani po martohen me gra vendase kurde dhe turke. Turqia i ka përqafuar plotësisht dhe ata kanë zhvilluar një ndjenjë të fortë përkatësie ndaj vendit.

Ky shkrim ka autore Dilek Kutuk.

Dilek Kutuk punon për TRT si studiuese, me fokus Ballkanin. Ajo është gjithashtu duke ndjekur doktoraturën e saj në Universitetin Medeniyet të Stambollit dhe më parë ka punuar për institutet kërkimore.