Përtej terminologjisë së “letërsisë së lartë” shqiptare
Dr Fatmir Terziu
Titulli përmban një pyetje të fshehtë në një kërshëri të invariantëve që rreken mes pyetjeve: “Çfarë saktësisht është vendi i letërsisë së lartë ...” dhe melankolikët “A ka ndonjë vend për letrësi të lartë...”. Qëllimi im këtu nuk është të përgjigjem përmes statistikave dhe perspektivave të përshkruara, por të specifikoj përkufizimet në bazë të të cilave mund të kërkojmë më shumë përgjigje ose argumentime. Kjo sepse në fushën tonë publike, në rastin konkret, gabimet sistemuese bëhen në metodologjinë e fjalës, e cila së pari vuan nga formulimi i pyetjes dhe po kështu nga shansi për të ndërtuar përgjigjen kuptimplotë.
Nëse pranojmë “literaturë të lartë” si një ruajtje të gjerë terminologjike, si “serioze”, “njohëse”, “informative”, “të thellë” dhe këtu shtojmë disa “klasike” (jo vetëm veprat më të mira artistike në histori), Pyetjamund të ketë përgjigjen në pesë rreshta, apo edhe më pak. Po, konteksti i sotëm i tregut letrarështë pikërisht vendi i saj. Shpalosja e mekanizmave të tregut në një botë të globalizuar imponon një rritje të konsumit të të gjitha llojeve të informacionit. Ndihma komunikuese e fushës sociale është e komplikuar. Rritet, për shembull, numri i aktorëve ekonomikë në të, rriten dhe ndërveprimet midis tyre. Sa më shumë pjesëmarrës, aq më shumë ndërveprime. Sa më shumë ndërveprime, aq më i madh është konsumimi i informacionit të të gjitha llojeve dhe të gjitha llojeve të kanaleve nga vijnë ato. Në vendin tonë gjendja e dobët e ekonomisë në masë të madhe e pengon këtë kontekst të zgjerohet siç duhet, por disa simptoma tregojnë se ai nuk është duke fjetur dhe vetëm duke pritur për një shans pret të hidhet në një zhvillim më të shpejtë. Dhe kjo nuk është rastësi.
Ekziston edhe një kuptim i afërt i termit “literaturë e lartë”, i cila riprodhohet nga mjediset e ndryshme. Nga pikëpamja e tij, ka arsye për shqetësim dhe ato janë reale. Ky koncept është diçka si një paradigmë e interpretimit të trashëguar. Ai ia atribuon “literaturës së lartë’ përmbajtjen e mëposhtme: humanizmi me shtresën më të lartë të fiksionit, i cili nga ana e tij është kurorëzuar me poezi.
Kjo është një strukturë jo vetëm e letërsisë, por e tërë institucionit letrar. Është trashëguar nga koha e nacionalizmit dhe “shtetësisë së fortë”, nga filozofia politike që shkon prapa në kohë. Ky koncept, i cili ka dominuar botën pothuajse deri vonë, mbyll komunikimin ekonomik dhe vlerën brenda kufijve kombëtarë dhe kufizon e çimentos me karizmin e sigurisë. Letërsia (dhe sidomos poezia) ka luajtur një rol veçanërisht aktiv në këtë histori.
Prandaj, nuk do të gabojmë nëse themi se koncepti i ngushtë i letërsisë së sotme shqiptare rigjykon rregullimin e një pjese të madhe të pushtetit në fushën e kulturës. Sa më shumë i centralizuar dhe jodemokratik të mbetet ky pushtet, aq më shumë prioritetet e letërsisë dhe kulturës janë të fiksuara në institucionet hierarkike, aq më e qartë dhe e përcaktuar është përkufizimi i letërsisë, aq më shumë ajo mund të thjeshtohet në postulate të caktuara dhe madje edhe me “emra të veçantë” të dorë-dorazi ngritur në majat e letërsisë. Pashmangshëm, për shembull, mbetet qartësia e përcaktimeve të “letërsisë së lartë” në periudhën Socialiste të kulturës shqiptare. Qartësia është tipari më dallues, jo vetëm përkufizimet zyrtare, por informale, organike, ata që kuptohen pa fjalë. Në këtë kontekst, letërsia mund të përkufizohet si “Shekspir, Balzak dhe Dikens, refraktare përmes doktrinës marksiste-leniniste dhe asaj të luftës historike mes klasave.” Ose në kontekstin shqiptar, si “vijë e zhvillimit letrar midis revolucioneve të ringjalljes së rilindjes dhe realizmit socialist”. Por në planin instrumental, të tilla si “ajo që është shkruar nga anëtarë të Lidhjes së Shkrimtarëve…”, “Çfarë është marrë nga “i Madhi X” ose shpërblime të tjera të kolateralit ose “ajo që është treguar si e tillë nga “Kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve … ".
Shkurtimisht, “literatura e lartë” është me të vërtetë një koncept disi politik. Përbërësi më i sigurt i saj nuk është as një grup i veçantë i emrave dhe titujve, por një mënyrë sjelljeje: ndjekja e vazhdueshme e parimit politik të përkufizimit për ta interpretuar veten si estetik. Literatura e lartë, e cila është ndryshe, vetëm një sektor i literaturës “gjithçka”, kërkon që një nevojë organike të përkufizohet si “më e mira” dhe madje “e vetmja”. Kjo realizohet kryesisht duke shkurtuar kontekstin rreth punës dhe veçanërisht duke e vendosur atë në listën e “klasikes”, si të zgjedhur. Prandaj, nga pikëpamja e saj, pjesa tjetër e literaturës është “e dobët”, “kitsch”, ose madje literaturë e thjeshtë letrare (nuk ekziston fare). Tregu i saj është një tjetër kategori konceptuale, jo politike dhe socio-ekonomike. Në definicion një treg letrar shqiptar në mënyrë të veçantë, duket se ka të përfshirë edhe kontekstin politik. Rregullorja?! Kjo është, e tashmja politike, edhe pse nuk është në natyrën e përkufizimit të saj, dhe kufijtë e përkufizimit janë pikërisht aty ku përkufizimi përplaset me realitetin. Po kur kjo letrësi shqiptare, (njohja falë internetit) lexohet, pëlqehet dhe botohet dhe në gjuhën e Tjetrit?
Diskursi i paqartëështë një formë interesante e manipulimit politik në fushën letrare. Pakuptueshmëria e tij nuk është një funksion i ndjenjës së thellë, apo e të shprehurit dhe dëshirës për të ruajtur identitetin intelektual në një situatë të leximit masiv publik, ku diskursi ka zotëruar qartë dhe ndjeshëm hapësirën e gjerë të publikut me anë të internetit. Me të, është e lehtë për të manipuluar dhe “lojtarët në lojë” kanë mundësinë për të bërë një përfitim të dyfishtë. Nga njëra anë, ata mund të japin mungesën dhe arritjen me anë të shtrydhjes mendore në shkrimet e tyre me një magji formale, por edhe me një prestigj. Në anën tjetër dhe më e rëndësishme, paqartësia ka qenë në tërë këtë histori shpesh e testuar me mjetet e zëvendësimit në rastin konkret me informacion dhe me dukuri të ngarkuar me fenomenin karizmatik dhe në këtë funksion ka shërbyer me besnikëri, si llojin e preferuar ndaj pushtetit politik të centralizuar për mbajtjen adhurimin e heshtur në elektoratin e në lojën e tij të brendshme. A nuk kujtohen forcat politike për një shkrimtar, për një penë, qoftë edhe të braktisur kur i hyn në punë, kur i duhet listave të saj? Në përputhje me traditat e fjalës së shenjtë, kjo përcjell iluzionin se dituria është diçka shumë e komplikuar dhe për këtë arsye duhet t’i atribuohet mendimit në bordin e kufizuar të ekspertëve, të cilët vetëm kanë të drejtë të jenë përgjegjës për mbajtjen, interpretimin dhe shpërndarjen e duhur të kontekstit “vlerë” (nëse ata ekzistojnë si të tillë, dhe nëse vlera është sipas tyre). Jo të rastit, janë këtë në kuptim, edhe rezonancat në pas vitet 90-të ndërmjet asaj që i largon dhe i afron intelektualët tanë, po aq dhe shkrimtarët e trevave shqiptare nga trualli mëmë.
Por, le të kthehemi në një pyetje, të cilën e kam bërë shpesh më parë, se cila është perspektiva e këtyre lëvizjeve dhe dukurive në fushën e letërsisë. Në fakt, ngadalë dhe pa u ndier në përgjithësi, të gjithë fenomenet gradualisht po hidhen në fushën kulturore të përbashkët. Në kontekstin e arsimimit masiv shohim se institucioni i letërsisë nuk kërkon të gërmoj për gjëra të vlefshme në fushën letrare, por të dallojë identitetin e tyre. Qëllimi i tij është që të përkufizohet si “përmbajtje letrare”, specifike, një punë ose produkt specifik, por një me sërë rregullash, parametrash dhe stilesh, termash dhe fjalësh të preferuara. Kjo është, në të vërtetë …, pra në të vërtetë një përpjekje për ta përkufizuar këtë si një formë të gjatë jashtë një myku formal, në të cilin çdo gjë që jepej, natyrisht nga “politika” dhe nga “interesi” do të jepej që të jetë “letërsi e lartë”, “letërsi e madhe”, letërsi e artë”. Atëherë pra, duke supozuar se kjo mund të ndodhë, institucioni do të absorbojë kreativitetin dhe do të përjetësojë injorancën, sepse për të arritur diçka në literaturë nuk do të merret parasysh se çfarë mendojnë shkrimtarët, si ndjehen dhe si shkruajnë dhe ku përkasin, ku jetojnë, ku vuajnë dhe ku … kursejnë për të botuar… Dhe që ju e dini këtë, atëherë ju lutem pranojeni jo thjesht nga fjalët: e saktë dhe rregullat. Fjalëkalimi: “shkrimtar i thjeshtë, modest, i pafjalë!” A mjafton modestia në këtë rast?
Por kjo a është e përjashtuar? Pabarazia midis “literaturës së lartë dhe të ulët” është në fakt një funksion i pabarazisë midis shtresave shoqërore dhe qasjes në informacionin që ata kanë nevojë. Me zgjerimin e horizontit të komunikimit në botën e sotme, nën ndikimin e komunikimeve elektronike në veçanti, këto dallime nuk kanë asnjë mënyrë për të mos i kaluar entropisë gradualisht. Letërsia “e Lartë” nuk ka mënyrë tjetër përveçse të shndërrohet në literaturë “të mirë”. Të bëhet një metaforë e vetes.
Shtëpia botuese greke, “Vergina” ka hedhur në qarkullim para disa muajsh vëllimin me tregime “Dritë-hije” të shkrimtarit Myslim Maska. Tregimet shkuan për lexuesin në gjuhën greke, me përkthimin e poetit dhe shkrimtarit të njohur, Niko Kacalidha. Ndërsa vetëm pak ditë më parë poeti Vasil Klironomi na njoftonte se “në duart e lexuesit grek nëpërmjet revistës “Παρέμβαση” (Parémvasi – Ndërhyrje) ku publikohen tema speciale si shkenca, politika dhe letërsia, qarkulloi tregimi “Bastuni” i shkrimtarit tonë të mirënjohur Myslim (Mihal) Maska.” Sipas njoftimit internetik të Klironomit, tregimi vinte “Në përkthimin e poetit Niko Kacalidha, tregimi ruajti vlerat e origjinalit dhe zgjoi jo vetëm interesimin e lexuesit grek, por edhe të shkrimtarëve me emër.” Duke vazhduar me njoftimin, autori i këtyre fjalive internetike na bën me dije se “Myslim Maska, është i njohur në Greqi dhe nga përmbledhja me tregime “Φωτοσκιάσεις”- (Dritëhije). Në këtë revistë të drejtuar nga çifti Β.Π. Καραγιάννηςdhe Δήμητρα Καραγιάννη, boton dhe poeti i njohur nga lexuesi shqiptar dhe ai botëror Τίτος Πατρίκιος.”
Jo vetëm nga shembulli që cituam, por dhe nga dhjetëra e dhjetëra të tjerë si ky, që paralajmërojnë, ose diktojnë suksese autorësh shqiptarë e më gjerë, një tjetër gjë rreth vetë-edukimit është dhe mbetet tashmë interneti. Në ditët e sotme të krijimtarisë shqiptare në emigrim, ky është një proces i pashmangshëm shoqërues i përdorimit të internetit. Dhe interneti nuk është vetëm një rrjet “telash” për informacion të përditësuar, por edhe vazhdimisht freskues. Ekziston tashmë një përqindje e rëndësishme e trashëgimisë letrare elitare, nganjëherë edhe në revista akademike, me abstrakte hipertekstuale, me artikuj inteligjentë informativë, ajo që në thelb na mungon nga librat, të cilat nuk i transportojmë dot nëpër avionë, nëpër valixhe e me pesha specifike të limituara në ajër, apo dhe në makinat ku mbartja e halleve emigruese ka shtuar mjaft mundësi të tilla. Hyrja në internet tashmë është det. Universitetet, siç e shohim, po zhvendosen ngadalë në internet. Dhe sa më shumë kritika ndaj të rinjve, sesa ato për përdorimin e internetit vetëm për lojëra, vlen t’i shikojmë pozitivisht. Përdorimi i rregullt i Internetit krijon shprehitë e përdorimit dhe ata duan të zgjerojnë fushën e manifestimit të tyre, për të pushtuar territore të reja. Kjo është, kush përdoret në internet, dhe kush e përdor internetin, ai zakonisht bëhet i varur nga dëshira për ta përdorur atë gjithnjë e më shumë me dhunti të shumta. Ai vjen në kontakt me informacionin dhe nganjëherë me literaturë të lartë. Kombinimi i paqëndrueshëm i veprimeve të mundshme, nëse ka ndonjë gjë, të paktën rrit gjasat që kjo të ndodhë.
Vetëm për shkak se “letërsia e lartë” është kryesisht një koncept politik, përkufizimi i tij është shumë i varur nga konteksti specifik, ose më saktë, nga rregullimin i pushtetit në fushën letrare, e cila nga ana tjetër është një funksion i një bande të tërë politike, sociale, ekonomike, etj . Kushtet?! Kjo tregon zhvillimin historik të përkufizimit në kënde dhe qasje të ndryshme. Është në një kohë të tillë që ne jetojmë tani.
Comments