Për një diskutim të „tranzicionit në krijimtari“
Studim
Prof Dr Fatmir Terziu
Romanet, novelat, tregimet, poezitë, skicat, publicistika dhe studimet janë temat tradicionale për një diskutim të „tranzicionit në krijimtari“ të shkrimtares Vilhelme Vranari Haxhiraj. Sidoqoftë, së bashku me interesin në rritje të shkrimtares, si në prozë ashtu edhe në elemente prozaikë, në studime dhe në vargje, një degë tjetër e zhvillimit krijues, kryesisht e pashqyrtuar nga kritikët e saj, filloi të merrte formë në prurjet e saj me tematikë historike, jo thjesht të prurë mbi prurjet, por të lëvruar me një diapazon më të gjerë, e me një këndvështrim tipologjik të pacekur më parë, më të guximshëm, më demokratik e më argumentues. Vëzhgimi i Eshref Ymerit, që gjuha prozaike e Vranarit kontrollon vazhdimisht veten kundër „kanunit të shkrimit, po aq dhe atij prozaik dhe poetik“ dhe se vlera e prozës së saj qëndron kryesisht në lidhjen e saj me tërësinë e njohurive dhe po aq dhe me studimin, shprehet më prekëse në veprat e saj të kohëve të fundit. Këto dy mënyra reciprokisht didaktike të krijimit artistik sjellin elemente të tjerë në nnarrativin e Vranarit, duke e relaksuar tekstin në dy lloje të pikëpamjeve të botës, poetike dhe prozaike.
Meqenëse vetitë e prozës do të jenë një konsideratë e rëndësishme në analizën time, është e nevojshme së pari të përcaktohet zhanri i kësaj krijimtarie në vitet e demokracisë, ose më saktë të krijimarisë së saj të pas -90-ës dhe stilistika që presupozon. Tensioni midis realitetit dhe artit e identifikon qartë veprën, pavarësisht nga përbërësit e saj individualë, me traditën didaktike. Vetë akti i improvizimit është mishërimi i formës kërkuese, frymëzimi fillestar dhe shembja e produktit përfundimtar në një njësi të vetme të kohës krijuese. Proza e Vranarit, duhet të kujtohet, i paraprin realizmit psikologjik, prandaj duhet t'i qasemi konceptimit të „prozaikëve“ përmes një prizmi të një diskursi tipologjik të gjuhës, fakteve, filozofisë dhe vetë koncepteve argumentuese. Nëse më parë proza ishte e përcaktuar keq, ishte pa formë dhe gjithçka që poezia nuk ishte, tashmë dihet se ajo ka një strukturë të qartë, ka një rrugëtim të lehtë. Përcaktuar nga normat e paraardhësit krijues shqiptar, ajo u perceptua si një mjet jo-artistik i udhëtimeve, letrave, shënimeve në fund të gjetjeve dhe argumentimeve, etj. Në shumë raste proza ishte sinonim i realitetit quotidian[1], me bashkëkohësinë dhe të përkohshmen, me jo-ekzistencën transhendente, fizike. Pra duke lexuar Vranarin në tërë aspektin krijues të saj del qartë se "proza e jetës" dhe "gjuha e prozës" janë të lidhura ngushtë për shkrimtaren.
Nga ana strukturore, Vranari në tërësi është një përfaqësuese e përsosur e konventave didaktike. Shpesh tensioni midis artit dhe jetës në një krijimtari didaktike merr formën e rrëfimeve të kornizuara. Nocioni i Lotman-it për një tekst brenda një teksti ndihmon për të shpjeguar preferencën për këtë lloj të organizimit narrativ në prozën didaktike. Tekstet në kornizë na inkurajojnë ta perceptojmë hapësirën prozaike të jashtme si "jetë reale". Gjuha, për të përfunduar këtë dyad didaktike, prek momentin e bekuar të frymëzimit, nuk pengohet nga ekzistenca e përditshme, është e paprekur nga koha historike. Përkundër një zhvillimi linear të të menduarit, kjo risi është në një plan tjetër kuptimi më metaforik dhe i njëkohshëm, i arritur vetëm momenatrisht dhe menjëherë. Njohja didaktike lejon që dikush të shpëtojë nga banaliteti i jetës. Kontradiktat, të zbuluara nga arsyeja, zhduken, gjithçka është në harmoni për atë moment sinkronik. Sidoqoftë, ndërsa proza flet një gjuhë natyrore dhe është gjithë përfshirëse, vetëm të shuguruarit mund të arrijnë gjendjen e bekuar që sjell krijimtaria didaktike…
Vazhdon …
[1]Quotidian është një mënyrë e zbukuruar për të thënë "çdo ditë" ose "e zakonshme". Ngjarjet kuotidiane janë detajet e përditshme të jetës. Kur flisni për kuidianin, po flisni për gjërat e vogla në jetë: ngjarjet e përditshme që janë normale dhe jo aq emocionuese.
Comments