Para se të lexojmë “Vajtimi i Ajkunës” të Petrit Rukës.
Nga Timo Mërkuri
1-Në datën 16.11.2019 Petrit Ruka publikon në fb krijimin e tij “Vajtimi i Ajkunës” me nën shënimin “Variant për baladë”. Që në krye të radhës theksoj se kr krijim është rizgjim i një vajtimi të famshëm dhe epokave të herëshme, kujtimet e të cilave na vijnë ndër mënd nga leximi i baladave. Por e veçanta e këtij krijimi është se është derdhur në formën e një vajtimi mortor që të rrënqeth shtatin e të trand shpirtin. Por duke qënë se unë kam shkruar[1]diçka për vajtimin e Ajkunës te libri im “Identiteti iso-polifonik”, po e risjell edhe njëherë për ju, para se ju të lexoni “Vajtimin e Ajkunës” se Petrit Rukës dhe para se unë ta vijoj këtë shkrim më tejë.
2.2 - Në këtë[2]cikël, ku vringëllijnë shpata e topuzë, klithin burrat e hingëllijnë kuajt, gjaku rrjedh lumë nëpërvargje, ku lexuesi ecën nëpër to si në një va, ku vala i përplas nëpër këmbë gjymtyrë të coptuara njerëzish e kafshësh, pra nëpër këtë rrëmujë gjëmimtare lufte, një vajtim nëne e ndal rrugëtimin e diellit drejt perëndimit sa të gjejë varrin e të birit. Ky vajtim nëne i detyron burrat e pamposhtur në sa e sa dylyftime, të ulin kokën, i detyron zogjtë të heshtin nëpër degë.
3 - Është Ajkuna që vajton Omerin e mirë dhe të vogël: “Por a s’e din se kush ka ardh’ / Qi nuk çohesh për mu falë /More i miri i nënës-ooo/ Amanet o more bir / Del nji her ksi burgut t’errët / Fol menanën qi t’ka rrit /…More Omer i nënës-ooo / A thue gjogun me taprue / Del ndonji her për me lodrue / Bjen ndër gurra me u freskue/ Kërkon majet bashk me zana / Se ty vorrin ta rruen nana / More imiri i nënës-ooo…”
Zakonisht ky tekst i cili përlot këdo që e lexon apo e dëgjon, quhet “Vajtimi i Ajkunës” ose “Ajkuna kjan ( vajton) Omerin”, siç e cilësojnë në mbledhjen e tyre At Bernardin Palaj dhe At Donat Kurti këtë tekst të mbledhur në Curraj të Epërm. Në asnjë rast ky tekst nuk emërtohet apo titullohet “këngë”, ndonëse është kënga XXX e Eposit Shqiptar të Kreshnikëve dhe këndohet me
lahutë, njësoj si gjithë këngët e tjera të ciklit.
Kjo është vërtet këngë e eposit, por ka një veçori, që nuk e kanë aq të dallueshme këngët e tjera. Po të studiosh me vëmëndje tekstin ndjen, kupton dhe dallon faktin që, më shumë se gjysma e tekstit është thjeshtë një vajtim nëne për birin e saj të vetëm të vrarë, ndërsa pjesa tjetër është pasqyrimi në vargje të zymta i rrethanave dhe situatave mortore, në të cilin do dëgjohet vajtimi i Ajkunës.
Qysh në vargjet e para “Drita a dalë e dritë s’po ban / Ka dal dielli e nu’ po xe...” të përgatit shpirtërisht për një gjëmë tëmadhe që do ndodh. Dhe gjëma nis me mallkimin ekobshëm “Tu shkimtë drita ty o mori hanë…”Vetëm një nënë e djalit të vetëm të vrarë, ka aq fuqi dhe të drejtë morale e shpirtërore t’i drejtohet me mallkim hënës dhe më tej. Është si t’i tundësh me kërcënim gishtin Zotit përlejimin e kobit.
Pra kemi të bëjmë me një vajtim nëne, të cilin rapsodët e mëvonshëm e kanë trasformuar në një këngë të eposit kreshnik. (Dhe unë do specifikoja “një këngë - diamant për nga bukuria dhe nga forca”). Ky trasformim i vajit në këngë është tepër i zakonshëm në botën shqiptare, (ndërsa nuk haset në popuj të tjerë). Te studimi im “Si erdhi kënga nga vajtimi” dhe “Pse mungon iso-ja te këngët e veriut” botuar te “Shënjtëria e iso-s”, e kam shpjeguar mekanizmin e trasformimit të vajtimit në këngë dhe për këtë arsye, nuk po zgjatem në këtë drejtim. Por mund të theksoj se gati të gjitha vajtimet shndrohen në këngë, (ndërsa nuk kemi asnjë rast që një këngë të shndrohet në vajtim).
Në botën shqiptare kënga popullore e ka origjinën nga vajtimi.
Por gjithmonë kam patur idenë se ky proces është kryer në një kohë të mëvonëshme, duke hamendësuar se është transformuar në këngë vetëm vajtimi me ligje.
Vajtimi me ligje ka disa rregulla dhe më kryesorja është se, nëna e djalit nuk lihet asnjëherë të vajtojë vetëm mbi arkivol apo varrin e të birit. Ajo gjithmonë shoqërohet nga gra të tjera të afërme të saj që vajtojnë bashkë me të dhe janë pjesmarrëse në “ansamblin mortor”.
Në pamje të pare, te kënga “Ajkuna vajton Omerin” duket sikur Ajkuna vajton vetëm, dhe
në këtë mënyrë është jashtë formatit të vajtimit që shndërrohet në këngë. Por po ta shohësh me vëmendje edhe Ajkuna nuk vajton vetëm. Bashkë me të vajtojnë edhe elementët e natyrës ”Drita …dritë s’po ban, dielli…nuk po xe,zanat tue lotue, mirë bylbylat djalin po e vajtojnë, kan lan kangënzogjt e malit, kan xan vend hyjt vajin për me ndie…”,
ndërsa vargjet e fundit të kujtojnë motamo veprimet në ritet mortore të sotme, kur gratë e afërme ngrenë nga varri i të birit nënën që vajton dhe e përcjellin deri në shtëpi: “… orët e bjeshkët masun e ndijnë / ftyrën lotsh mir po i a shijnë / vetë e bajnë e çojnë nëJutbinë”.
Pra, vajtimi i ka të gjithë elementët e kolektivitetit për t’u trasformuar në këngë. Fakti që e hasim si këngë edhe në kohët e sotme këtë vajtim, është dëshmi e pa kundërshtueshme
e procesit trasformues.
4 - Por edhe “Vajtimi i Ajkunës”, si pjesë e eposit të këngëve kreshnike, i ka të gjithë elementët e një krijimi bashkëkohor me këngët e tjera të eposit. Pra, edhe kjo këngë cilëson periudhën e matriarkatit. Pra, …nga të dhënat e këngës së mësipërme, konkludojmë se procesi i trasformimit të vajtimit në këngë ka nisur (ndoshta duhet thënë është konsoliduar) qysh në periudhën e matriarkatit.
E pra, krijimet letraro-artistike të mëvonëshme të antikitetit kanë patur përpara një përvojë të mrekullueshme, qoftë nga niveli artistik, qoftë nga teknika e laboratorit krijues e trasformues. Është si të jesh student-skulptor në studion e Mikelanxhelos. Ke si e çfarë të mësosh.
5 - Te ky vajtim i Ajkunës nuk shohim elementë të “gjamës së burrave”, ndonëse shohim elementët e të “qarit me bot” të Ajkunës, i ngjashmën me të qarin me bot, me logori të grave të Labërisë dhe Bregdetit. Kjo gjendet te vargjet: “Bashkë me hy n’nji vorr me djal, / nji vorr t’ri po kishecil përbri, / gurit t’malit rixha i kishe ba,” të cilat në vajtimet e sotme, vetkuptohet të artikuluara me një gjuhë e fjalor dialektik të kohës, shoqërohen me shkulje të flokëve e çjerrje të faqeve. Edhe lutja e gjithëkohëshme e nënave është dëshira që ka krijuar mitin e ringjalljes: “Del nji her ksi burgutt’errët, …se ty vorrin ta ruen nana…” që shoqërohet me përkëdhelje të dheut të varrit, për të përfunduar me një klithmë rënqethëse dhe rënie të fikët që është identike me ritet mortore të sotme.
6 - Kundërshtarët e emërtimit “iso-polifoni” të shumëzërëshit tonë popullor, duke u shndërruar në mënyrë të pavetëdijëshme(?!) në kundërshtarë të lashtësisë së këngës sonë popullore, të qarët me botë nuk e pranojnë si fillesë të këngës iso-polifonike sepse i ngjaka “…ulërimës sëujqërve…”(sic), dhe sepse “…polifonia është krijimtari endërgjegjëshme artistike” (sic). Dhe për këtë citojnë edhe G.V. Hahn te “Studime shqiptare” Tiranë 2004, fq 209 ku shkruan (në vitin 1850): ”Zija më e madhe është kur burri vdes në moshën më të bukur.Gratë që janë mbledhur rreth tij, lëshojnë një klithmë rrënqethëse,që mund të krahasohet me ulërimën e ujqërve, por është e përzieredhe me tone të larta e të mprehta…”.
Por vetë Hahn e “korrigjon” në faqen 211 të veprës së mësipërme, ku ai specifikon vajtimin me ligje: “…vajtimindryshon tani, bëhet me vjersha të cilat i këndon një grua, ndërsa ipërcjell korri i grave të tjera…”.
Hahni pasqyron në fillim momentin e ardhjes së lajmit të kobit në shtëpi, ose të vdekjes së njeriut të shtëpisë. Ky lajm natyrshëm pritet me të qara të forta dhe gjestikulacione arkaike, si shkulja e flokëve, çjerrja e faqeve etj, të cilat më së shumti shërbejnë për të përballuar dhimbjen shpirtërore që ndiehet nga vdekja e njeriut të shtëpisë. Pastaj, ndoshta brenda ditës dhe sidomos pas varrimit, mbizotëron vajtimi me ligje i pasqyruar te pjesa e dytë e Hahn. Pra, koha është shumë e shkurtër për diferencime një, dy apo tri ditë për një proces shumëshekullor.
Por më me rëndësi është fakti se, si të “qarët me bot” ashtu dhe vajtimi me ligje, të dy janë aspekte të të njëjtit proces, të ritit mortor shqiptar. Laboratori krijues i popullit nuk matet me …ditë pune.
E “qara me bot”, “gjëma” nuk ka qënë një rrëmujë ujqërisht që ulërinin nën hënë. Edhe “gjëma” edhe të “qarët me bot” kanë patur rregullat e tyre, të sanksionuara madje edhe në Kanunin e Lekë Dukagjinit pikërisht në dhjetë paragrafe të këtij Kanuni (1235-1245), ku caktoheshin rregullat se si niste gjëma, sa veta do ishin gjamatarët, sa larg të ndjerit do rrinin, pozicionin e tyre gjysëm rrethor para të ndjerit e deri në gjestet e fazës së katërt, kur burrat uleshin në gjunjë para të ndjerit dhe përkëdhelnin tokën. (Gjest që e gjejmë edhe te Ajkuna, por edhe te ritet e sotme mortore nëpër zonat iso-polifonike).
Madje, në zonat jugore, në rastin e vdekjes së trimave në luftë, e qara me botë bëhej me mbi 40 veta, bashkëluftëtarë të heroit, të cilët, duke mbajtur në supe vigun apo arkivolin e të vrarit, “këndonin” të tërë bashkë tekstin heroik të bëmave të të vrarit, tekst që e citonte një i parë i tyre. Kujtoni përcjelljen mortore të Marko Boçarit dhe jo vetëm të tij..
Nuk kemi shumë nevojë të pyesim Hahnin për rregullat e vajtimit shqiptar. Jemi vetë dëshmitarë, sepse këto norma e rregulla janë zbatuar nëpër morte në shtëpitë tona.
Kemi parë gjyshet e nënat tona të qajnë me botë, të shkulin flokët e të çjerrin faqet mbi trupat e djemve të tyre, të godasin kokën mureve të shtëpisë, të ulërijnë në kupë të qiellit e t’i tundin gishtin me kërcënim Zotit për “mosrespektimin e radhës së vdekjes”, t’u bjerë të fikët në mes të vajit, nga dhimbja dhe në varreza, të përkëdhelin e të puthin dheun që hidhnin mbi arkivol. Dhe ato kanë qënë vajtime nënash, të shenjta për ne dhe jo “ulërima ujqish”. Dhe të nesërmen këto nëna kanë nisur ligjërimin me fjalët më të arta që lejonte dhimbja, duke klithur shpesh herë në mes të ligjërimit nga dhimbja që vetëm ato e dinin si e mbanin në shpirt.
Por unë dua të theksoj faktin (që dhe Hahni e pranon dhe citon) se …vajtimi bëhet në grup…, pra është vepër kolektive. Këtë fakt e ka vënë në dukje edhe Herodoti ku shkruan se “…Ilirët bënin vajtim kolektiv për të vdekurit…”Vajtimi kolektiv ka një rregull: vajton vajtoria e parë me ligje, me një tekst të paramenduar apo të ngritur aty për aty dhe gratë e tjera e shoqërojnë me rënkime vajtimtare. Laboratori krijues i artit popullor këtë vajtore e shndërroi në marrëse të këngës sonë popullore iso-polifonike dhe rënkimet e grave të tjera të pranishme i shndërroi në iso.
7 - Kur ka ndodhur ky proces i mrekullueshëm I shndërrimit të vajtimit në këngë? Unë mendoj se për të marrë një përgjigje të saktë, duhet të pyesim Ajkunën, kur ju vra i biri… Vallë në cilin shekull të matriarkatit ndodhi kjo mrekulli?...
Dhe le t’i bëjmë llogaritë vetë... Ndoshta një a dy a pesë vjet pas vajtimit të Ajkunës në Lugjet e Verdha, një grua apo burrë, duke shkuar atyre anëve, ka kujtuar vajtimin e saj a ndoshta ka parë
varrin e Omerit dhe vetmëvete ka filluar të logasë dhimbshëm vajtimin.
Logatja është një mërmërimë melodike që e këndon më vete e për vete një njeri i vetëm. Metaforikisht ajo është ura që bashkon brigjet e vajtimit me të këngës. Dhe tre-katër muaj më pas, një rapsod, në një moment të trishtë, duke kujtuar këtë logatje, befas ia ka marrë këngës, me tekstin saj: “Lum për ty o i madhi zot / Qi s’jem kan e zoti na ka dhan /Drita a dal e dritë s’po ban…”.
Pra, qysh në epokën e matriarkatit, populli ynë konsolidoi shndërrimin e vajtimit në këngë.
Qysh në atë kohë Ajkunat tona vajtonin dhe elementët e natyrës: drurët, era, zogjtë…, rënkonin. Pastaj vijuan t’i shoqërojnë me rënkime e vajtime zanat, hyjnitë dhe vetë…zotat. Prandaj janë të shenjta këngët tona popullore, se në ato janë dhe rënkimet e …zotave!...E si mund të hiqet fjala (qoftë dhe në formën e rënkimit të iso-s) e Zotit nga kënga?
Dhe në qoftë se do ritheksojmë se jemi pasardhës të pellazgëve “…parahënorë…”, atëherë duhet të respektojmë faktin se edhe kënga jonë është po kaq e vjetër.
Pse ka rëndësi pranimi dhe mbrojtja e kësaj teorie të origjinës së këngës sonë popullore, duke patur si fillesë gjëmën, të qarët me botë dhe vijueshmëri të saj, të qarët me ligje?
Domosdo që ka shumë rëndësi se është gurthemeli i identitetit tonë shqiptar dhe i lashtësisë së këngës popullore iso-polifonike. Kënga jonë popullore në origjinën e saj nuk ka lindur si “…krijimtari artistike e ndërgjegjëshme…”(sic).Po të pranonim këtë tezë,atëherë duhet të pranonim se kënga jonë është prodhim artistik modern, i ndërgjegjshëm, I kohëve të vonëshme, i kohëve moderne, krahasuar kjo me kohën e lindjes reale të saj. Sepse veprat artistike të ndërgjegjëshme kanë lindur shumë kohë më vonë nga koha kur, laboratori krijues i popullit i shdërronte në këngë vajtimet, me të cilat nënat, motrat e baballarët vajtonin bijtë e vëllezërit e tyre. Ky process nuk ka qenë krijimtari artistike e ndërgjegjshme, por ka qënë veprim intuitive. Kur u konsolidua kënga, shekuj e shekuj më vonë, përsosja e saj (për konkurime nëpër festivale) mund të quhet krijimtariartistike e ndërgjegjshme…
[1]“Identiteti Iso-Polifonik” MILOSAO 2018 shkrimi “Pergameni i Artë” fq 119-126
[2]Është fjala për ciklin e kreshnikëve
Komentar