Tregimet e Koço F. Kostës,si buka në tryezën e letërsisë
-shënime për librin me tregime “Borziloku që than lotin”-
Koço Filip Kosta i takon brezit të prozatorëve të pas viteve ’90-të, ku, veç shumë të tjerëve, mund të veçonim emra si Fatmir Terziu, Faruk Myrtaj, Lazër Stani, Përparim Hysi, Resmi Osmani, Kozma Gjini, Odise Kote, Thanas Dino, Hekuran Halii... Ndër ta, dhe autorë të shumtë që kanë lëvruar gjininë e tregimit, Koçua, sipas vlerësimit tim,është një ndër krijuesit më të spikatur në gjininë e tregimit.
Tregimet e Koços, figurativisht do t’i krahjasoja me bukën në tryezën e letërsisë. I lexon ato dhe nuk të lodhin. Përkundrazi. Të japin kënaqësi estetike dhe të nxisin fantazinë. Merr dhe lexo çdo njerin prej tyre dhe do befasohesh nga diçka si një çudibërje a çudindjesie, se sa më shumë lexon, aq më shumë shtohet mendimi dhe dëshira për të shkuar më tej dhe shikon se edhe fjalia pasardhëse do të ketë të njëjtën ndjesi kënaqësie, peshë mendimi, apo kërshërindjellje .
Vëllimi “Borziloku që than lotin” është një shembull domethënës dhe i mjaftueshëm për të bërë vlerësimet e mësipërme,dhe për ta thënë me gojën plot se Koço Kosta është një prozator i veçantë, i talentuar në gjininë e tregimit.
Tregimet e këtij vëllimi , njeri më i arirë artistikisht se tjetri, si nga subjekti që trajton edhe nga kompozicioni, shfaqen interesante para lexuesit dhe të tërheqin si magnet .Nuk e mbyll librin pa e përfunduar. Në tregimet e këtij libri gjallojnë veprimi dhe personazhet.
Libri ka 18 tregime. Kurbeti,apo emigracioni, nga njëra anë ,dhe, ngjarjet e pas vitit 90, duke filluar me ikjet masive nga kufiri tokësor dhe, në vijim me kaosin e vitit 97 e pasojat më tej, janë temat që kanë në përmbajtjen e tyre shumica e tregimeve në këtë libër. Veçojmë tregimet “Ah ajo e diel pashke” , “Varrmihsi” e ndonjë tregim tjetër, të cilët dalin nga kjo kornizë tematike dhe ,pse jo,dhe kohore.
Tregimi ,si gjini, mund të shkruhet në çdo metodë dhe mënyrë letrare. Autori i këtij vëllimi ka ditur ta shfrytëzoj të gjithë këtë hapësirë, ndaj dhe gjejmë në të tregime të llojeve të ndryshme, nga ato realiste, të gërshetimit të surealizmit me fantazinë, apo të realizmit me surealizmin,madje edhe të trillit me realitetin.Në rast se do veçoja diçka dhe do komplimentoja autorin, kjo ka të bëjë me aftësinë e tij për të fantazuar.Brenda realitetit narativ ai ndërton skena që, edhe se i fantazon, i trillon, të ofrojnë një realitet të përjetuar. I gjejmë këta shjembuj në shumicën e tregimeve,por do veçoja “Violinistin “ , “I pakëmbi” etj.
Nga ana tjetër, nisur nga thënia se tregimi është një gjini sqimatare si në kompozicion dhe në zhvillim, konstatoj se autori i këtij vëllimi ,me ndonjë përjashtim , ka shmangur përdorimin e fjalëve boshe dhe stërgjatjet e panevojshme.Në këtë këndvështrim do të ndalesha në disa aspekte që lidhen me përdorimin e figurave stilistike, fjalën, fjalinë, frazën dhe përshkrimin.
Tregimet e këtij vëllimi lexohen me ëndje edhe për shkak të përdorimit të figurave stilistike, të cilat do i quaja, edhe unë figurativisht, si ushqimi i bollshëm dhe i shijshëm i një tavoline.
Dominojnë:
Figura të kuptimit si: krahasimi, personifikimi,paralelizmi. Figura të fjalëve dhe shprehjeve si: metafora, paradoksi, perifraza, epiteti. Dhe, figura të fjalorit poetik, apo leksikut si: sinonimet, neologjizmat, krahinalizmat.
Shembujt janë të shumtë, por do të ndalem kalimthi te “epiteti” dhe “ktrahinalizmi” si figura të që përbëjnë edhe atë lloj pigmenti që lezetojnë tregimin dhe zbulojnë fabulën e vendgjarjen.
Personazhin,psh, që, fatkeqsisht, nga aksidenti ka humbur këmbën,naratori e cilëson me epitetin “i pakëmbi”. Një tjetër personazh e ka emërtuar “Kamrixhai” për shak se ai në çdo fund fjalie në biseda i thotë bashkëbiseduesit “Të kam rixha”, ose njeriut të mirë që ka ndruar jetë i thotë ”emërmiri”. E sa të tillë shembuj ka, me dhjetëra!.
Ndërkaq krahinalizmat janë më evidente. Madje ,do thoshja, është një nga mënyrat specifike në shkrimet e këtij autori. Në tregimin ballor “Borziloku që than lotin”,psh mund të gjeshë dhjetëra fjalë e shprehje krahinore që, nga vendi dhe mënyra e përdorimit, kanë shijen e figurave stilistike me një veçanti të theksuar. Autori, psh, nuk thotë “u marsha të keqen”,por “U keqen mëma”, (sikundër thonë nënat niviciote ,të cilave u referohet autori).
Krijimtaria e Koço Kostës i ngjan krijimtarisë të një stilisti ,fjala vjen,në fushën e prodhimit të veshjeve. Ai është një stilist i shprehjes dhe mendimit letrar. Është mjeshtër i detait artistik,i përdorimit të gjuhës dhe forcëdhënies së saj, arkitekt i ndërtimit të fjalisë dhe frazës . Jo në një rast por thuajse në çdo tregim që lexon, të duket sikur fjalët lëvizin në një shtrat të dridhshëm dhe ti je duke dëgjuar një melodi shlodhëse e ngjashme me shushërimën e rrjedhjes së një lumi të qetë. Fjalitë, madje dhe fraza ngjajnë si një përshkallzim, ngjitje dhe në këtë lëvizje ndjen ritmikën sikur po lexon një poezi. Në fakt, jo në një rast, proza e Koço Kostës është një prozë poetike.
Ja si shembull: “Shëtitësit i mbërtheu ngurosja, heshtja, ankthi ,padituria. E panë, e ndoqën,e jetuan,e humbën...”
Nga ana tjetër kemi përshkrimin, si një forcë krijuese, që,përmes përdorimit artistikisht të fjalës dhe shprehjes, i jep lëndës me të cilën gatuan tregimin një formë të veçantë kënaqësie estetike për lexuesin.
Një pasazh,psh nga tregimi “Vajza dhe deti”
“Ajo, me krahë të shtrira, i kishte mbledhur e hedhur mbi vete tërë bukuritë: imazhet reflektuese, vizatimet plot oshilacione të zogjve në fluturim, këngëputhjen e valëve rreth trupit të saj, thellësinë e detit që i mblidhej rreth shallit me forcë tërheqëse drejt vetes ...”
Dhe nga tregimi “Katër engjëj dhe një nuse”
“ Të katër arkivolet nuk zbritën nga supet. Kishin bërë krah dhe endeshin mbi njerëz.Askush nuk e ndiente praninë e trupave. Qenë bërë tërë shpirtra dhe kishin fituar gjithësinë.
Detaji dhe togfjalshi dy veçori të tjera që dallojnë krijimtarinë e autorit .
Në çdo portretizim personazhi,në përshkrimet e situatave dhe të ngjarjeve që tregon,autori nuk bën lëvizje boshe ,në se mund të themi kështu. Jo. Ai do të gjej detajin kudo:në sytë ,në gojë dhe në shprehjen e fytrës të çdo personazhi. Futet thellë në honin e shpirtit dhe na tregon për dhimbjen dhe ndjesitë që ajo përcjell, format që krijohen prej kësaj te personazhi etj etj.Kur përshkruan psh ngjarrjet, aktin e dramës që ndodh në kishën e fshatit Fonike, gjatë ceremonisë së martesës së dy të rinjve, në ditën e kremtimit të pashkëve ,autori futet në detaje,madje në imtësi ,si në rastin e përshkrimit të portretit të nuses, Katerinë dhe dhëndrit Mitro. Në këtë tregim ,“Ah ajo e diel pashke”,lexuesi zhytet thellë në pafundësinë e detajeve kur përshkruhen ceremonia fetare, gëzimet njerëzore,por dhe të situatës pas bombardimit dhe pasojave vdekjeprurëse, me qarje ,lotë, mallkime, e përçudnimin e shpirtit njerëzor prej asaj që ndodh.
Togfjalëshin si njësi sindaksore në tregimet e këtij vëllimi
Një nga pasuritë leksikore që sjell Koçua në krijimet e tij është pikërisht togfjalëshi. Përdorimi i tyre, kuptohet jo vend pa vend, i jep vlera estetike krijimtarisë së këtij autiri. Janë pafund shembujt, por do të rendis disa: Pranverim, gjithgjoksërisht, oreksndjellje, shpirtbelbëzuar, njëtrupëzim, prushmalli,e panamtë, e panishantë, eshkëzuara, ballëdigjet, besëmbajtja, breshëruan, mllefazoi, zëgjumi, festëpritja, ndjenjëndjellës, pasteonizuar, mokërzuar, prindërzoj, e....ka pafund togfjalë si këto.
Për krijimtarinë e autorit Koço .F. kosta, shoqata e krijuesve Jonian të Satrandës organizoi ditët e fundit një takim me krijues dhe lexues të librit,ku shkrimtari dhe kritiku Thoma Sterjo shpalosi dimensionin krijues të këtij autori. Në vlerësimin tim Koço kosta është një stilist i shprehjes, artist në skalitjen e fjalës dhe mjeshtër i përdorimit të mjeteve të gjuhës .
Sarandë 22 mars 2025
Comments