...Në një cep të "harruar", atje ku merr "reze" poezia e Kiço Papas
Dr Fatmir Terziu
Pas ndalesës për ‘ Joni Poetik’
Në vend të hyrjes
Në vitin 1988 dy firma të poezisë shqiptare, #Bardhyl #Londo dhe Moikom Zeqo, po aq edhe ajo e redaktorit #Foto #Malo, do të sillnin në dritë poezinë e Kiço #Papas. Kështu, nën siglën “Lirikat e Jonit” Shtëpia Botuese “Naim #Frashëri” do të niste anembanë vendit njëmijë kopjet e librit poetik që mbartte mesazhet e një risie të re në poezinë e atyre anëve. Një risi që në fakt jetonte e bashkëjetonte me frikën e poetit njeri, teksa i duhej pak durim të kapërcente atë tension që i ishte krijuar nga vitet... Dhe ishte vetë njeriu Kiço Papa, brenda të cilit strukej poezia dhe vetë poeti i frikësuar, ai që do të merrte guximin të drejtohej në “anale” të larta të asaj kohe dhe kur dikush nga “paria” do të jepte miratimin në heshtje...
Kështu doli nga këndi i strukur poezia e poetit të ‘heshtur’ Kiço Papa. Poezia që ka konsideratën e saj të mirëfilltë të mbetet mes artit të bukur të Jonit Poetik. Dhe kështu ajo me rrugën e saj të nisur kohë më parë, tashmë si një fjalëpjekur meriton respektin e radhës. Në këtë respekt dua të shtoj se ajo që dallon dhe i jep asaj veçorinë e duhur është pikërisht fjala dhe mendimi rreth të cilit gatuhet mesazhi dhe arti i saj. Më saktë janë figurat e fjalës në retorikën e vetë jetës me të cilën u gatua edhe heshtja e disavjetëshme e poetit Papa. Vetë kjo retorikë lexohet edhe mes jetës së poetit, por edhe mes lëvizjes, kthimit dhe kuptimit të zhdrejtë... Në këtë analizë unë do të sqaroj pikërisht këtë.
Metafora dhe risia metaforike
Fjala në sistemin e tërësisë gjuhësore poetike të Papas, lidhet me një ndryshesë të vetë jetës, vetë aksiomës së saj në lidhjen e ndryshimit metafizik, por edhe me atë që qaset tek përshpirtja dhe vetë shpirtërorja. Vëllimi “Lirikat e Jonit’ nis me poezinë brilante “Ftese’. Vetë fjala ‘ftesë’ ka kuptimin e saj të parë, por mbart edhe një kuptim dytësor që shmanget nga kuptimi i saj parësor. Në këtë rast ajo është një ‘ftesë’ që nis dhe jeton mes gjeografisë në ‘breglumin’ ku ka dëgjuar ‘bilbilat’ dhe më pas është ai risk që vizaton edhe “lumin edhe bilbilat” dhe merr “guximin e troftave dhe gu- ralecët”. E mishta e troftave është njëra anë e kësaj ftese, dhe e gurta e kësaj fjale është ajo që plotëson ftesën në tërësinë e madhe të ‘guralecëve dhe ajo që të bën të kuptosh se nuk është e vështirë të lexohet retrospektiva me të cilën retorika e jetës qaset e krijon irnazhin e qëndrueshëm, atë risi të veçantë të kësaj poezie: “Ftesat i ka nisur gjithandej: Ejani, ju pres!/Ka qenë në breglum dhe ka dëgjuar bilbilat,/U zhyt thellë në lumë dhe troftat/Nuk u trembën prej tij,/Kur doli, vizatoi dhe lumin dhe bilbilat/Dhe ligjërimin e bilbilave/Dhe guximin e troftave dhe guralecët,/Dhe leshterikët e lumit. Ky është lumi, tha...”
Në leximin e vargut të lirë të ‘Ftesë’-s vetë kjo lëvizje metafizike e diktuar nga gjeografia e fjalës, që herë ndodhet anës lumit, apo në breglum, herë në thellësinë e tij, e herë “në një pyll” ku herë shkrihet me kaltërsinë e tejdukshme të lumit e herë me gjelbërimin e skajshëm të pyllit, është vetë lëvizja metaforike. Kjo lëvizje metaforike e ushqyer fuqishëm nga mbretëresha e figurave pranon në gjirin e saj të artit të fjalës “ftesën” që ngrihet në një nivel të lartë e të ndërlikuar poetik. Brenda një shoqërimi të tillë fjalësh “ftesa” e humb kuptimin e zakonshëm dhe me përdorimin e ri ajo fiton një informacion më të madh kuptimor: "... hyri në një pyll dhe u shkri me gjelbërimin,/Doli andej dhe vizatoi gjethet, trungjet,/Rrënjët, moshën e pyllit/Dhe e vizatoi gjelbërimin jo vetëm te drurët/Po edhe te hija e tyre. Ky është pylli, tha...”
Në këtë udhëtim imagjinar të ‘ftesë’-s njeriu bashkëjeton me metafizikën e gjërave. Mes këtyre gjërave pastaj poeti e lidh ‘ftesë’-n tek vetë njeriu. Ky njeri dhe kjo ‘ftesë’ duket se formojnë tërë atë metaforë që me çdo lloj fjale të sinonimohet, në thelbin e saj nuk e ndryshon mesazhin dhe filozofinë e tij. Kështu njeriu bëhet apriori bartës: “...mori për dore një grup fëmijësh/Dhe i shëtiti në vizatimet e tij. U tregoi/Në sytë e kecit larush bukurinë e bjeshkës,/U shpjegoi pyllin, lumin dhe zogun, u shpjegoi/Ndërtesat shumëkatëshe/Dhe krahët e vinçave, u shpjegoi shtigjet/Magjike të fjalës...”. Koha në të cilën vepron poezia na qaset si një ndërlidhje metafizike, ku mesazhi vjen dhe vlen si një arsye më e madhe për të kuptuar vetë kohën dhe ndryshesat e saj. bregu në këtë rast është larg oxhaqeve dhe ndërtesave, por ka tiparet e Jonit Poetik që e diktojnë mes metaforave poetike.
Metafora e vargut të Papas duket qartë se është jo thjesht ‘ftesa’ si nocion abstrakt, as ajo që lidhet në konvergjencën me njeriun, por ajo është rreth një ndjenje që herë lëviz e herë ngurtësohet tek njeriu dhe rreth-rrethimi i tij jetik. Ajo ka disa linja në poezinë e marrë në konsideratë. Dhe çdo linjë ka një konsideratë më vete. Një konsideratë që plotëson tërë dimensionin e ftesës që në titull. Poezia fillon duke deklaruar për lexuesin dhe mbaron duke diktuar: "... libri i tij ende kishte fletë të pashkruara/Ndërsa në dhomë zhurmonte shqetësimi./Tek pret mysafirët e dëshiruar/Edhe një herë mendon se sa punë duhet-'Që portokalli, lumi dhe zogu të bëhen plumb/Dhe sa punë do të duhet që plumbi i shkronjave/Të bëhet portokalli, lumë dhe zog.” Kështu nëse do ta vëmë re me kujdes nuk është vetëm hyrja në poezinë e cituar, ajo që i jep një çelës të përgjithshëm ftesës, por edhe vargjet midis si këto më poshtë që flasin qartë: "... iu desh t’u përgjigjej njëmijë pyetjeve,/Se kureshtja e fëmijëve qe e pafund./U shpjegoi fjalët e urta/Dhe nëntekstin e përrallave/Dhe tek i pa se i kaploi gjumi,/Natën e mirë, u tha, tani rrituni...”
Ja pra që ky çelës na jep ‘jetëgjatësinë e poezisë’, por edhe thelbin me të cilin ai operon tek metafora dhe risia e saj metaforike, ku ‘ftesa’ vë në gjumë edhe fëmijët’ ata më kureshtarë shtetarë të kohëpartisë që e mbante ‘çelësin’ e artit të fjalës. Poezia “Emri i Ditës” është ndoshta simbolika më e goditur e leximit të metaforës dhe risisë metaforike të saj. Mjafton të lexojmë vetë poetin dhe të gjejmë këtë çelës magjik: “zgjohem herët dhe i vë emrin ditës./Eci rrugëve dhe në çdo hap/Më përshëndesin dhe përshëndes./Kërkoj shëmbëllimin tim në të gjithë sa krijova/Për tridhjetë vjet. Ngazëllehem./Eci anës parqeve e shesheve/Dhe prek me sy statujat...”. Por jo vetëm kaq. Plotësojnë deri në detaj poezitë “Bistncës , “Për #Lefter #Talon’, ‘Ditët e festivalit, “Lirikë vjeshte’, “Po ikën vjeshta”, “Bashkëkohës”, dhe më në fund le të citojmë fjalë për fjalë poetin tek Fëmijët”: “i pashë fëmijët e vegjël/Si loznin me ngjyrat e diellit./Nesër, thanë, do të marrim furçat/Dhe do të lyejnë/Qytetin”...
Që të lexohet i plotë autori në këtë pikë duhet patjetër ‘Mitro Dhimërtika’ apo “Përmendorja e kujtesës’ si poezi në thelbin e saj, edhe pse si tematikë mund të ketë mjaft kundërshti në kohë, hapësirë dhe vend. Poezia e autorit Papa ka të bëjë me aplikimin e pikëpamjes njohëse gjuhësore të teorisë metaforike, siç përcaktohet nga Lakoff dhe Johnson (1980) në aspektualitete të ndjeshme e të shenjta. Një kërkesë e tillë e qasjes njohëse semantike të së drejtës të cilën e citojnë Lakoff dhe Johnson mund të sigurojë informacione të vlefshme në lidhje edhe me vetë arsyen e një fryme tek Joni Poetik. Këto njohuri të rritura për të skicuar qëllimin e përgjithshëm të këtij argumenti, i cili është për të provuar krijimtarinë gjuhësore të krijimtarisë së kësaj treve jonike, me anë të aplikimit të teorisë njohëse e metaforës për metaforë jetike.
Thelbi është i përkushtuar për të përmbledhur kuadrin e qasjes njohëse të metaforës, si dhe mesazhet që rrjedhin si parashikime të caktuara në lidhje me dukuritë, shpeshtësinë, dhe formacionin e ndërgjetur në trevën pasuese gojore ose mes memorjes kulturore. Lakoff dhe Johnson (1980) paraqet një supozim njohëse e cila sillet raundin e ekzistencën e një sërë koncepteve metaforike rreth të cilit ne mund të konceptojnë botën apo worldviews tona. Ata pohuan se metafora është më tepër një çështje e përvojës apo të jetës së përditshme dhe jo thjesht një çështje e gjuhës: “Metafora është një mjet i zakonshëm në mënyrë që ne e përdorim atë në mënyrë të pandërgjegjshme dhe automatikisht... ai është i pazëvendësueshëm: metafora na lejon të kuptojmë veten tonë dhe botën tonë në mënyra të ndryshme. (Lakoff dhe Turner 1989:xi). Megjithatë, ai ka një ndikim të konsiderueshëm në karakterin poetik të një vepre letrare se një punë e tillë varet nga përdorimi imagjinativ nga shkrimtari.
Lakoff dhe Johnson pohojnë se një pjesë e sistemit të njeriut konceptual është metaforike dhe e strukturuar mbi baza të përcaktuara (1980: 6). Kështu, disa aspekte të jetës janë konceptuar metaforike në mënyrë sistematike. Ndërkohë, Lakoff dhe Johnson ofrojnë një gamë të gjerë të metaforave që mbulojnë aspektet themelore të jetës duke i strukturuar në mënyrë metaforike nga një aspekt në drejtim të një tjetri. Për habinë tonë, ata nuk e përfshijnë konceptin metaforik “jeta është një udhëtim” në metaforat e tyre themelore të cilat konceptualizojnë përvojat tona të përditshme, edhe pse argumentet që ata përdorin për metaforën “dashuria është një udhëtim”, në lidhje me llojet e udhëtimeve të bëra në një marrëdhënie dashurie, lehtë mund të aplikohet në metaforën “jeta është një udhëtim”, të cilën e ndeshim jo pak në poezitë e trevës joniane, por edhe në ato që rrethgjeografohen me të. Megjithatë, Lakoff dhe Turner i dhanë një konceptualizim kësaj metafore më vonë (1989: 3).
Mes koncepteve metaforike
Ne duhet të dallojmë në mes të koncepteve metaforike, të cilat janë ristrukturuar si metaforike, dhe shprehjeve metaforike, të cilat rrjedhin nga koncepti metaforik. “Jeta është një udhëtim” është një shembull i një koncepti metaforik ndërsa “Ai duhet të jetë i vetëdijshëm në aspektualitetin metaforik. Koncepti “Jeta është një udhëtim” në poezitë e Papas dhe në disa krijime joniane kanë nevojë për siguri, nëse ata janë pjesë e tërësisë të asaj ku udhëtojnë në rrugën e jetës (Deignan 1995: 192). Janë shprehjet metaforike që përfaqësojnë një pjesë të konceptit të mëparshëm metaforik. Lakoff dhe Johnson bënin dallim midis metaforave konvencionale dhe metaforave imagjinative (1980). Grupi i parë i metaforave është i ndarë në metafora të gjalla dhe të vdekura, ndërsa i dyti është i ndarë në romancën ku ne krijojmë që të jetojmë.
Qasja njohëse e metaforës është përdorur këtu jo vetëm sepse konceptet metaforike janë të pranishme në poezi, por edhe për shkak të përdorimit krijues imagjinativ të bërë nga këto metafora konceptuale. Johnson (1987: 98) komenton këtë aspekt duke thënë si në vijim: “Metaforat janë nganjëherë krijuese të shkaktuara nga rritja e strukturës brenda përvojës sonë”. Kjo sipas tij “është, sepse ato nuk e thjeshtëzojnë raportin para-ekzistues, si në rastin e krijimtarisë së Papas, përvojën e tij të pavarur, por kontribuojnë në procesin didakt përmes të cilit ne mësojmë përvojën tonë dhe të kuptuarit tonë. Këtu janë strukturuar në një mënyrë koherente dhe kuptimplote tërë dimensionet e hershme të Papas, por të ngecura në kohë, hapësirë dhe vend. Së fundi prurja e disa mendimeve rreth krijimtarive të Agim Matos, Timo Mërkurit dhe #Pandeli #Koçit, po edhe disa përkthimeve të tij nga gjuha greke, flasin se Kiço Papa është ende në lojë.
تعليقات