Modeli i pemës

Modeli i pemës

Astrit Lulushi

Në gjuhësinë historike, modeli i pemës është shprehje e evolucionit të gjuhëve, i ngjashëm me konceptin e pemës biologjike të specieve - secila gjuhë supozohet se ka evoluar nga një gjuhë amtare. Idea u popullarizuar nga gjuhëtari gjerman August Schleicher në 1853. Sidoqoftë, kjo mbeti kryesisht vetëm ide, dhe gjuhëtarët gjithmonë kanë theksuar rolin e madh që ka luajtur transmetimi horizontal në zhvillimi e gjuhës.

Shën Augustini (shek. V) supozoi që secili nga pasardhësit e Noes themeloi një komb dhe secilit komb i ishte dhënë një gjuhë - Agustini identifikoi 72 kombe, themelues fisnorë dhe gjuhë. Konfuzioni dhe shpërndarja ndodhën në kohën e Pelegut që ishte biri i Heberit, ky bir i Semit, dhe ky bir i Noes. Augustini pastaj paraqiti një hipotezë, jo ndryshe nga ato të gjuhëtarëve historikë të mëvonshëm, se familja e Heberit e ruajti atë gjuhë që besohej se ishte gjuha e përbashkët. Që nga ajo kohë gjuha mori emrin e Heberit ose Hebraisht. Shën Augustini e zgjidhi këtë problem duke supozuar se Heberi, i cili jetoi 430 vjet, ishte ende gjallë kur Zoti caktoi gjuhën e parajsës që flitej nga Adami dhe Eva në kopshtin e Edenit. Hipoteza e Shën Agustinit qëndroi për më shumë se një mijë vjet. Pastaj, në vitin 1684, duke shprehur skepticizëm në lidhje me besimet, veçanërisht Biblike, eruditi britanik Thomas Browne shkroi:

"Megjithëse toka ishte shumë e populluar para përmbytjes është për të dyshuar, nëse, pas një shpërndarjeje të madhe njerëzit mbajtën një gjuhë kaq uniforme.”

Deri në atë kohë, zbulimi i Botës së Re dhe eksplorimi i Lindjes së Largët kishte sjellë njohuri të gjuhëve të reja përtej 72 të llogaritura nga Shën Augustini. Browne sugjeroi që ngatërrimi i gjuhëve në fillim ra vetëm mbi ata që ishin të pranishëm në punimet e Kullës së Babelit. Për të tjerët rreth rrëzës së kodrave, ku ndodhej arka, gjuha me kalimin e kohës u degëzua në disa pjesë të Evropës dhe Azisë. Sipas pikëpamjes së Browne, thjeshtimi i gjuhës nga një gjuhë më e madhe mund të llogaritet për ndryshimet e shumta në gjuhë. Ai sugjeroi kinezishten e lashtë, nga e cila gjuhët e tjeta erdhën nga "konfuzioni, përzierja dhe ndikimi".

Browne flet mbi një numër aktivitetesh rindërtuese të gjuhëve; se një dialog mund të hartohet në saksonisht, vetëm me fjalë që mund të nxirren nga greqishtja; ose se anglishtja dhe holandishtja kishin të njëjtën prejardhje; apo gjuha skithëve kalonte nëpër kombet e Evropës. Konfuzioni në Kullën e Babelit u hoq si pengesë. Përpjekjet për të gjetur ngjashmëri në të gjitha gjuhët rezultuan në zbulimin gradual të një gjuhe master antike nga e cila rrjedhin të gjitha gjuhët e tjera.

Në fund të viteve 1600, James Howell botoi “Epistolae Ho-Elianae”, letra pothuajse imagjinare për persona të ndryshëm të rëndësishëm në fushën që përmbanin informacione të vlefshme historike. Këtu ai sjell për herë të parë metaforën e një peme gjuhësh.

"Unë tani do të ngre vela drejt Hollandës, gjuha e së cilës është e njëjtë me anglishten, të dyja rrjedhin nga holandishtja e lartë: Danishtja gjithashtu është degë e së njëjtës peme. Gjuha e Lartë Hollandeze ose Teutonikia, është një nga Gjuhët Amtare në Evropë; gjuha e Gotëve dhe Vandalëve vazhdon akoma në pjesën më të madhe të Polonisë dhe Hungarisë, të cilët kanë një Dialekt për gjuhën e të folurit të masave (vulgare). Disa nga shkrimtarët e saj do ta bënin këtë botë të besonte se ajo ishte gjuha që flitej në parajsë".

Kërkimi për "gjuhën e parajsës" përfshiu të gjithë gjuhëtarët. Ata që shkruanin në latinisht e quanin lingua prima, lingua primaeva ose lingua primigenia. Në anglisht ishte gjuha Adamike; në gjermanisht, Ursprache. Hendeku midis familjeve gjerësisht divergjente të gjuhëve mbeti i pa mbyllur.

Indo-Evropianistët e parë mendonin se atdheu i indo-evropianëve ishte Kazakistani perëndimor. Ata veçuan 7 grupe që u ndanë nga gjuha mëmë proto-indo-evropiane dhe krijuan degët e tyre:

E para ishte Anatolian, rreth 4000 pes.

Tokarian e ndoqi në vitet 3500 pes.

Pas pak, rreth vitit 3250, Proto-Italo-Celtic u nda, duke u bërë Proto-Italic dhe Proto-Celtic rreth viteve 2500 pes. Rreth vitit 3000, Proto-Albano-Gjermanik u nda, dhe u bënë Proto Shqipe dhe Proto-Gjermanike rreth vitit 2000 pes.

Rreth viteve 3000 pes Proto-Greko-Armene u nda, duke u bërë Proto-Grek dhe Proto-Armene në vitet 1800 pes. Balto-Sllavishtja u shfaq rreth viteve 2500, duke u ndarë në Proto-Baltike dhe Proto-Slavike rreth viteve 1000 pes.

Më 2 Shkurt 1786, William Jones mbajti Diskursin në Shoqatën Aziatike si president i saj me temën e Hindusëve. Në të ai aplikoi logjikën e modelit të pemës në tre gjuhë: greke, latine dhe sanskrite, duke vërejtur "një prirje në rrënjët e foljeve dhe gramatikave që e kishin burimin nga një gjuhë e përbashkët, e cila, mbase, nuk ekziston më.”

Jones nuk e zhvilloi më tej idenë, por ajo u mor nga gjuhëtarët e kohës. Në 1813-1814, Thomas Young botoi një përmbledhje të librit të Johann Christoph Adelung, "Mithridates, ose një histori e përgjithshme e gjuhëve". Vepra e Adelungut përshkruan rreth 500 gjuhë dhe dialekte dhe shtron idenë e një prejardhje nga gjuha e parajsës, e vendosur në Kashmir, ku lloji monosilabik është më antik dhe primitiv, dhe flitet në Azi, në lindje të Edenit. Pastaj ai ofron një emër, "Indoeuropean", që është përdorimi i parë gjuhësor i njohur i fjalës, por jo përdorimi i saj i parë i njohur. Kompania Britanike e Indisë Lindore po përdorte "tregtinë indo-evropiane" për të nënkuptuar tregtinë e mallrave midis Indisë dhe Evropës. Të gjitha dëshmitë që citon Young për grupin e stërgjyshërve janë fjalët më të ngjashme: mëma, ati, etj.

Young nuk ndan entuziazmin e Adelungut për gjuhën e parajsës dhe e cilëson atë si spekulative. Dhe propozime të tjera dolën midis 1810 dhe 1867: indo-germanique (Conrad Malte-Brun, 1810); japetisk (Rasmus Christian Rask, 1815); indo-germanisch (Julius Klaproth, 1823); indisch-teutsch (F. Schmitthenner, 1826); sanskritis (Wilhelm von Humboldt, 1827); indokeltisch (AF Pott, 1840); arioeuropeo (Graziadio Isaia Ascoli; 1854), Arian (Max Müller, 1861); dhe aryaque (H. Chavée, 1867). Këta burra ishin të gjithë poliglot. Klaproth, autori i idesë Indo-Germanisch, i cili kritikoi Jones për metodën e tij, dinte kinezisht, japonisht, tibetiane dhe një numër gjuhësh të tjera. Koncepti i një gjuhe Biblike i pëlqente imagjinatës së tyre. Ndërsa shpresa për ta gjetur vdiq gradualisht. Dhe vendin e zunë Neogramarianët që iu rikthyen idesë së William Jones, Franz Bopp dhe August Schleicher. Koncepti i prejardhjes së gjuhëve nuk ishte aspak i ri. Thomas Jefferson, vetë një gjuhëtar i devotshëm, kishte propozuar që nevoja e vazhdueshme për neologjizma nënkupton që gjuhët duhet të përparojnë. Në vonē, Joseph Harold Greenberg, në një seri esesh më 1950, i dha metaforës së pemës një kuptim të ri, duke e quajtur pemë filogjenetike, ku gjuhët dhe dialektet janë si speciet dhe varietetet, gjithmonē në ndryshim.