Analizë libri
Prend BUZHALA:
Këto ditë doli nga shtypi libri më i ri me poezi “Në lumë bie shi” i shkrimtarit dhe publicistit, Sejdi BERISHA
MESAZHI I PËRTËRITJES NËPËR KOHË
(Sejdi Berisha: “Në lumë bie shi”-poezi, botoi Club Kultura, Pejë-2015)
Vëllimit poetik “Në lumë bie shi” të Sejdi Berishës, i paraprijnë tridhjetetre tituj veprash e, ndër to, katërmbëdhjetë tituj librash poetike: "Tronditje" (1991), "Feniksi" (1993), " Simfoni pritjeje" (1995), "Gabim stinësh (1996), "Në cep koha (1997), "Heraldika (2000), "Freskia e pluhurit (2002), "Plagë në pikturë (2005), "Fjala e gjakut" (tri poema kushtuar Prekazit, Gllogjanit dhe Koshares-2006), "Kaq shumë vetmi" (poezi të zgjedhura- 2007), "Dashuro një minutë" (2007), "Fjalë e pathënë" (2009), "Kërkoj dhembjen time" (2011), "Vargje të këputura" (2012) dhe "Gjethet e hirta të zemërimit" (2014). Le ta përfytyrojmë këtë libër si një hartë shpirtërore që shtrihet mbi qenien tonë në kohë e në hapësirë, në të cilën ajgëtohen relieve të shumta çastesh lirike-tematike, perigje dhe apogje të panumërta reagimesh emocionale dhe meditative. Le ta lexojmë si një rrjedhë lumi ku parakalojnë ngjarje familjare, personale, historike a kombëtare, peizazhe stinësh, në të cilat gjithnjë na tujgon një shi, një shi që personifikon herë mërzinë e herë romantikën e jetës, herë shtypjen ekzistenciale e herë gëzimin e një mëngjesi; ku shtegtojnë zogj, re, apo ku na ligjërojnë diskurse malli, paradoksesh apo absurdi, epitafesh apo çmendurish, pagjumësish apo prangash nëpër kohë, diskurs legjendash apo lutjesh, kryeneçësish, elegjish apo baladash. Pas kaq e kaq librash zhanresh të ndryshme, krijuesi e sprovon gjithnjë vetveten nëpër këta rrathë të panumërt përjetimesh e këndimesh, duke mos e pranuar asnjëherë debaklin estetik apo etik. Dhe pikërisht këtu qëndron forca humaniste e humanizuese e kësaj poezie...
1. Etimoni lirik: nëpër shtegtime me të bukurën
Duke qenë poet, dramaturg, prozator, eseist, autor monografish të shumta, megjithatë Sejdi Berisha mbetet poet që iu ka përkushtuar vargut poetik për një kohë të gjatë. Këndim-shkrimet paralele (poezi-eseistikë) shpesh e shpesh janë rikëndime eseistike ose poezi e eseistizuar. Në secilën kohë mëkati dhe idealizmi me të bukurën e ëndërrimit sikur shtegtojnë së bashku. Poeti ia vë vetes për obligim të flasë për mëkatet që i bën kjo kohë, që i shkakton vetë kjo hapësirë. Nuk është e habitshme pse në këso rastesh fjala e poetit vishet me revoltë a me klithmë të brendshme, me meditim të pezmatuar a me thënien lirike të acaruar, por të kontrolluar rreptësisht nga shkurtësia e vargut a nga prerjet e saj të shkoqura. Lirika e të pesëmbëdhjetë librave poetikë, gjallëron në horizontin e komunikimit letrar me realitetin tonë, sepse, librat e tillë, të marrë së bashku në distancën kohore prej 1991 (kur e botoi librin e parë me poezi) e deri te ky i fundit, janë vepra që ia dhurojnë kohëve që i jetuam e përjetuam zërin e vet autentik, reagimin emocional dhe artistik karshi situatave, nëpër flakën e të cilave kaluam dhe shtegtuam. Këta libra japin pamjen e rekonstruktuartë të gjithë asaj që nëpër dekada e vite është ndërtuar varg pas vargu, vjershë pas vjershe, cikël pas cikli, poemë pas poeme a libër pas libri, si një ngrehinë artistike kohe e të cilën Leo Shpicer e quante "etimon shpirtëror". Kjo do të thotë se poezia e tillë jo vetëm që është dëshmitare e bashkudhëtare kohësh, por është dhe një univers i tërë që rri kundruall absurdit antihistorik e antinjerëzor, mbylljes, vrasjes së vlerave:
Absurd...
Herët në mëngjes
Kalin mbatha në kokë
Lumi në shkretëtirë vërshoi lulet
Nga acari u përcëllua toka
E nga helmi lindi dashuria
Sot erdhi e djeshmja
Risi apo reprizë
Absurd nuk është jeta...
Nganjëherë poetit i pëlqen ta përqafojë absurdin, si metaforë çlirimi e personifikimi me qytetin:
Në mesnatë u zgjova
Deri në qiell u ngjita
Pashë qytetin tim
Sa mirë flinte
Me tërë fuqinë e përqafova
U dogja me zjarrin
Që e mban në zemër
Qyteti tim i ndrydhur
2. Koha, diskursi i urtisë
A nuk është edhe koha jonë, në të cilën jetojmë, një epokë e proceseve, e thyerjeve dhe e kthesave të rëndësishme? Si gjithnjë, kohëve dhe epokave të tilla, u duhet ligjërimi poetik, u duhet zëri i poetit, i cili nuk hesht, kur po kjo kohë hesht pabesisht, e të tjerët as që dinë të flasin dhe moteve ua veshin shurdhërinë:
Janë do kohëra
Që nuk dinë të flasin
këndon qortueshëm e meditueshëm poeti diku brigjeve të Himarës. Ai i merr vesh edhe ligjërimet që të tjerët nuk i kuptojnë:
Nëpër damarët e tokës
Çdo grimcë dheu më flet
Tutje këndon nëpër të gjithë etnikumin. Kurse koha, në të cilën jetojmë, kafshon e përcëllon herë padiktueshëm e herë egërsisht, thotë diku folësi lirik i kësaj poezie. E si t'i tejkalosh këto barrikadime që na dalin përpara me lakminë e pangopshme a me qëndrimin prej Zeusi mbi kokat tona, me përcëllimet e me kafshimet? Assesi ndryshe, përpos që me mirësi të tejkalohet e keqja, a me dashuri të kapërcehet urrejtja, kurse me harenë e së bukurës ato barrierat e moskomunikimit. E, të flasësh me urtinë e ligjërimit në këso situatash kafshuese, poeti na e thotë se kësisoj, është e domosdoshme, mu ashtu si është i domosdoshëm ndërgjegjësimi i secilit prej nesh,
Unë jam fjala
Nismë e jetës jam
Ashtu sikur lind fëmija
Kjo është pesha ime
Ndoshta mesazh
Ndoshta edhe qortim...
Sepse në filogjenezën e gjuhës, janë shënjuar dhe regjistruar me aq forcë e energji dashuria dhe urrejtja, mu ashtu si na janë pjesë e qenies dhe fjalës sonë edhe hyjnorja, edhe masakrat mbi të martirizuarit. Kurse kjo kohë, duke bartur peshën e rëndë të së kaluarës, lëshon klithmën e saj edhe njëherë si shenjë për ndërgjegjësim jo vetëm të një universi të tërë shqiptar, por edhe planetar:
Në Zürich, Kapeshnicë e Jarinë
Në Stuttgard, Lagje të Trimave
Edhe në Tamnik e në Bernë
Mëhallë t’Hadumit e n’Çarshi të Vogël
Kudo Peja, Prishtina
Gjilani, Ferizaj e Gjakova
Në Sent Galent përfundova (...)
Ec më tej
Bruxel, Amsterdam, Paris
Shqiptarë të Kosovës
Të Shqipërisë e të Maqedonisë
Në mbarim e në nismë
Në Oslo, Malme edhe në Helsinki (...)
Bëra hop deri n’Angli
Gjithkund shqiptarë
Edhe në Australi
Shqiptarë në Egjipt, Turqi e Itali
Në Amerikë e Kanada (...)
Tash unë me vetveten
Në Berlin, Londër e në Gjakovë
Në Diseldorf e në Gjenevë
Sërish vendi im
Kurse krijuesit i mbetet që ta këndojë urtësisht vetëm një baladë dhe të ligjërojë me çiltërinë e shpirtit, posi një fëmijë ("U ndala/ Mendova si fëmijë"). Poezitë vijnë si rrëfime të një shpirti poetik, që rrjedhin pandalshëm, si një lumë jete e arti...
3. Drama e ikjes nga vetvetja
Te një varg poezish, mërgimi i tillë këndohet si dramë nacionale dhe njerëzore. I duhet të ligjërojë kësisoj, poetikisht, sepse kjo kohë e ka rrudhë tragjikisht të folurit bashkëbisedimin dhe bashkëndjesinë. Në këso situatash të shtrëngesave e të rrudhjes sociale, ekzistenciale e nacionale, dialogu mes qeniesh zhduket. E ku ka situatë më tragjike se njeriu të ikën edhe nga të folurit e vet, në vorbullat e vetmisë e të tjetërsimit,
qoftë edhe duke i marrë rrugët e botës në sy apo duke u mbyllur në vetminë e dhomës, apo duke u endur rrugëve pa cak? A nuk do të thotë kjo se po ike kësisoj, ti ikën edhe nga të menduarit, nga vetëqenia, nga vetë personaliteti vetjak? Cikli a pjesa e parë e librit ka domethënien kuptimplote: “Ikje nga vetvetja”. Kurse cikli i dytë (“Asgjë nuk mbetet”), na i sugjeron mungesat e shumta në jetë, në histori e në realizimin e vetvetes si qenie kolektive a si qenie sociale (“Kur shikoj rreth sofre/ Mungojnë shumë veta”). Sikur qenia moderne, kësisoj, e gjen strehën në vatrën e tillë të vetëdënimit, të braktisjes së shpirtit të vet, sepse është dhuna e jashtme e socialitetit të rëndë ekzistencial që ia dikton një situatë të tillë, kurse vetëdënimi veç sa kërkohet si kënaqësi pothuajse sadiste e mazohiste... E, po qese poeti kërkon të flasë, të ligjërojë, të bashkëbisedojë, atëherë kjo është një kërkesë për t'iu kthyer vetvetes si qenie kolektive, prandaj dhe kambanat e alarmit janë të rrëqethshme:
Thekshëm bien kambanat
Për zgjim
Çelësin e gjumit
Duke kërkuar
Rrugën e mëngjeseve
Me dritë për ta shtruar
Po qe se poeti është i zgjuari, kjo nuk i mjafton botës që na rrethon. Ky ndërgjegjësim urtak na ligjëron se njeriu mund të ekzistojë edhe jashtë një të foluri anemik politik, madje me bukurinë e thënies.
4. Vizioni lirik i mëngjesit, libërleximi i dashurisë
Ai gjendet gjithnjë në këtë kërkim, në kërkim të zgjimit dhe të çelësit për t'i hapur portat e rënda të shpresës dhe zgjimit. Zgjimi dhe poeti JANË NJË. MËNGJESI DHE POETI IDENTIFIKOHEN NJËNJËSHËM ME KRJIMIN. Madje, është poeti që i paraprin zgjimit, mëngjesit dhe agut. Nuk është e rastit përse këtë libër poetik e popullon fjala mëngjes, edhe atëherë kur "Heshtja po i han mëngjeset", poeti nuk e pranon humbjen, humbjen si një e keqe që na pllakos e na zhyt thellë në situata mjegullimi; prandaj ai gjendet në lëvizje ("Ecje mëngjesi"), ai me mëngjesin ndien dritën e lumturisë, bukuria e mëngjesit i ngjason ëndrrës ("Si ëndërr më duket mëngjesi"). Kjo ecje, lëvizje e përjetim në mëngjes, e shënjon përafrimin e poetit jo vetëm ndaj natyrës, por sidomos ndaj realitetit përreth, ndaj botës së gjallë, si një mundësi e krijimit të komunikimit të vërtetë me njerëzit. Kjo hare e komunikimit vjen herë si lajm i gëzuar që sjell madhështinë e bukurisë së lindjes së një fëmije,lindjen e një mbese a për një ditëlindje. Poetikisht, mëngjesi metaforizon kthjelltësinë e vizionit lirik, duke e rikrijuar edhe mitin e dikurshëm antik të Dritës së mëngjesit, si një personifikim të situatave të dashurisë dhe jetës, i gruas së re, Eos-it dhe Eros-it. Ndërsa ky vizion sado që zymtësohet ("nga helmi lindi dashuria"), megjithatë poeti, i gjendur gjithnjë NË LËVIZJE, NË RRUGËTIM, në gjallërim... e ka libërleximin e vet të dashurisë:
Më duhet zjarri
Edhe hidhërimi
Edhe ledhatimi
Edhe loti
Edhe kënga
Edhe terri
Edhe drita
Edhe tradhtia
Edhe ikja e ardhja
Për ta lexuar dashurinë
Kështu
Sa bukur bëhet rrugëtimi
Porse gjatë këtij rrugëtimi, diçka e ka lënduar jashtë mase poetin. Diçka ia ka davaritur të bukurën në jetë e në shtegtim. Ai ende bart peshën e rëndë të së kaluarës, e kësaj të kaluare të paharruar si memento e si peshë jete a si masë historie. Këto lëndime vijnë si mospërfillje ndaj krijuesit, artistit a njeriut të letrave, njeriut të skenës a njeriut të kulturës, për ç'arsye poeti merr tjetër herë rolin e eseistit për t'i zhdrivilluar këtë lëndim në trajtën e një qortimi a këngëvajtimi, revolte dhe pezmi. Poeti udhëton nëpër këso peizazhesh planetare a atdhetare, kurse ai shpesh na dërgon nëpër labirintet e brendshme të tuneleve të mallëngjimit dhe kujtesës. Po sa t’i biesh në fund librit, lexuesi e ka përpara thesarin e pasur të mesazheve, aty ku fjala poetike na drejtohet si udhërrëfyes shtegtimesh, kurse dashurinë do ta gjakojmë si një peizazh i kërkuar, nga përfaljet e të cilit nuk duam të ndahemi. Është mesazhi i përtëritjes së urtisë nëpër kohë.
Zgjohu, o plaku im
Qëndro me mua
Vetëm deri sa ta kaloj
Lumin tënd të rrëmbyeshëm
Se shumë ura stuhitë na i kanë rrënuar
E urtia jote edhe sot më duhet
Kështu e përmbyll librin e tij krijuesi Sejdi Berisha. Frymëzim për ta rikthyer dashurinë në zemrat e të tjerëve (“Dashuroni e mos u frikësoni/ Aty më keni pranë”). Poeti i ekspozon plagët e kohës, në mënyrë që ato t’i shërojë (“Nëse sëmuren poetët/ Kush ua shëron shpirtin/ Bohemët nëse ikën/ Kush do ta shoqërojë verën”).
5. Poetika: thjeshtësia lirike e strukturës së ndërliqshme
Për shkak të shkurtësisë dhe ngjeshurisë së thënies lirike, kjo poezi duket shumë e thjeshtë. Mirëpo, thjeshtësia e lirikës së tillë të realizuar, është rezultat i strukturës së tillë të ndërliqshme, në të cilën lexuesi i pajisur me prirjen e dijen për lexim krijues, do t’i perceptojë reminishencat lirike të ligjërimit poetik e të organizimit ritmik të poezisë. Ai është i kujdesshëm që ta baraspeshojë shprehjen lirike me strukturën semantike, ndërsa fjalët shpesh marrin ngarkesa figurative-meditative. Poeti priret kah paraqitja e situatave vendimtare të rëndësishme e tipike, ku gjithsesi, subjekti lirik i kthehet gjithnjë vetvetes, botës së tij të brendshme (një Unë i depersonalizuar nëpërmes ligjërimit në veten e parë edhe kur tematizon vdekjen, dashurinë, karakterin kalimtar të jetës, atdhedashurinë, historinë, motivin popullor etnografik apo filozofik. Sejdi Berisha është i kujdesshëm që të mos ketë përshkrime narrative të tepruara, së këndejmi, tërësia lirike nuk realizohet duke thurë mbylljen në mes “fillimit” e “përfundimit”, prandaj ajo lexohet si lirikë e hapur, duke dhuruar e nxitur përjetime të pasura e të nduarnduarta. E pasur është edhe bota meditative e poetit. Njohjen e vet mbi jetën dhe realitetin përreth, poeti e realizon nëpërmes meditimeve të ngjeshura, thënies së thuktë, nga njëra anë, si dhe nëpërmes ritmit të vargut të lirë dhe figurës poetike, si themel i lirikës, si dhe nëpërmes njësive strofike të lirshme, nëpërmes të të cilave realizohet me kujdes njësia kompozicionale lirike.
Krijuesi nuk vë kufi tematikë se çka mund të këndohet e çka jo. Është poezi që i frymëzon njerëzit të lëvizin kah urtia, i frymëzon për të vazhduar kah qëllimet e larta në jetë dhe për ta pasuruar jetën e të tjerëve.
Σχόλια