Në kushtet e kthesës postmoderniste në letërsinë shqiptare, prirjet drejt historicizmit dhe mitologjisë bien në sy me qartësi të veçantë. Dhe, që atëherë raporti ndërmjet tyre theksohet në mënyrë dinamike. Miti dhe historia, parë në këtë pikë, sipas rregullave të njohura të krijimtarisë perëndimore duhet të rezultojnë të jenë dy polet që përcaktojnë të menduarit në kulturën tonë, sikurse janë në kulturën evropiane, që nga epoka e krishterë, prandaj çdo kataklizëm social-kulturor brenda këtyre kufijve është i lidhur pa ndryshim me një ndryshim në ekuilibrin midis qëndrimit historik dhe mitologjik. Një ndryshim i tillë u vu re edhe në vitet e para pas vitit 1990-të, kur, në procesin e një antagonizmi aktiv, tendencat avangarde shkatërruan shtresat dhe marrëdhëniet kryesore të sistemit paraardhës dhe supozues të realizmit, duke shpallur lindjen e tyre. A mund ta quajmë sikurse duhet ta quanim botë e re?!
Në fakt ka shumë pikëpyetje. Ka shumë stacione për të parë nëse e kemi realizuar këtë, nëse vërtet emrat dhe veprat janë në këtë stad, e mjaft të tjera. Por më kryesorja është hija që i ndjek pas gjithë këto emra, gjithë këto vepra, hija që vjen jo thjesht nga një kënd që ndoshta mund të ishte „thyer“, por nga një skenar tjetër që bëhet me të djeshmit e letrave që janë në vazhdën e kësaj krijimtarie. Kjo ndodh tek zgjidhja që ndodh nga antinomia mitologjike historike. Si duhet ta kuptojmë më qartë? Kur zgjidhet antinomia mitologjiko-historike si relacion përkatës përmes të cilit lexohen tekstet e një autori, nuk mund të neglizhohet konteksti përkatës social-kulturor, përderisa kjo antinomi nuk është një problem specifik letrar apo kulturor.
Në veprën artistike të pas nëntëdhjetës, dhe në pak autorë me njohuri dhe me dije perëndimore, ajo gjen shprehje në versionin e saj të krishterë. Krishterimi është i pranishëm si një plan arketip i pavetëdijshëm, si një „substrat“ në veprat e këtyre autorëve, ndonjëherë pavarësisht nga synimet e tyre. Gjestet ideo-apologjike në tekstet e mëparshme, me gjithë antiqëndrimin e theksuar ndaj fesë në përgjithësi, dhe nëse ajo lidhej me Otomanizmin e fenë muslimane, edhe në këndin kur i rrekej fesë së krishterë, e kanë atë, pra gjestologjinë ideologjike si udhërrëfyes, pra qëndrojnë brenda kufijve të përvijuar prej saj si përcaktues kulturor.
E konsideroj të nevojshme të konstatoj se mitologjia e krishterë ka qenë një paragjykim (shpesh i pavetëdijshëm) i botëkuptimit shqiptar prej shekujsh. Është ai “paragjykim i hapjes sonë ndaj botës” dhe ai kusht për njohjen tonë të gjërave, i cili, si një mjedis kulturor i supozuar, paracakton në rolin e tij si paradigmë konceptualitetin në tekstet edhe të kundërshtarëve të hapur. Në një farë kuptimi, edhe rebelët, të mbushur me vetëdijen se po shkatërrojnë mitet fetare, vijnë në kontakt të ngushtë me ta sepse i problematizojnë, duke kaluar përmes një kontakti dramatik, duke i thithur si pjesë e etikës së tyre personale. Por, nuk duhet të harrojmë, nëse duam ti bëhemi pjesë dhe palë pozicionit tonë gjeografik që na ka dhënë natyra, se krishterimi është gjithashtu epoka e parë historike në kulturën evropiane.
Ose (sipas fjalëve të Gadamerit*) - atëherë historia njerëzore merr një kuptim të ri të "një vendimi të vazhdueshëm „për“, ose „kundër“ Zotit. Kjo do të thotë, krishterimi pajton ndërgjegjen mitologjike dhe historike. Nocionet e tij për kohën lidhen, nga njëra anë, me përfundimin midis Lindjes në fillim dhe Ardhjes së Dytë në fund (me rrethin mitologjik); nga ana tjetër, ato lidhen edhe me projeksionin vektorial historik - për shkak të mosfiksimit të pikës së fundit në kohë. Në këtë kuptim, koha në kozmosin e krishterë është pseudo-ciklike. Është ky pseudociklikalitet që bën të mundur, që krishterimi të lexohet përmes dialektikës së mitologjizmës dhe historicizmit: të qenit në botë është një mit, por çdo jetë individuale në këtë mit është historike.
Në aspektin etik, dialektika e botëkuptimit të krishterë përcaktohet nga natyra paradoksale e Zotit Atë dhe nga problemet morale që rrjedhin prej saj. Disa e presupozojnë atë si tension nga i cili mund të lindë historia, apo nga drejtimi i vektorit nga kontradikta në kërkimin e harmonisë. Megjithatë, ky ekuilibër është i paparashikueshëm, pasi me mundësinë e zgjedhjes, gjithçka e parashikuar bëhet ambivalente dhe jokonkluzive. Kështu rezulton se mundësia e zgjedhjes vendos historikitetin, rrugën personale, qenien e fundit njerëzore në parametrat e një sistemi mitologjik. Por ama, dialektika specifike e të menduarit të krishterë të botës nuk është pa konflikte në rrjedhën e saj aktuale. Dhe ne si krijues duhet ta sqarojmë atë nëpërmjet lirisë kreatike, nëpërmjet narrativit, nëpërmjet asaj që duhet të synojë ribashkimin në dritën. E gjërave, rikthimin në famijen që na takon edhe letrarisht.
Kjo ndonjëherë motivon kontradikta. Këto kontradikta, në çdo krizë ekzistenciale përditësohen dhe shndërrohen në ekzistenciale dhe etike, në kontradikta që prekin vetë realitetin e jetës njerëzore. Kjo është e mundur sepse Krishterimi, si çdo fe, funksionon edhe si një sistem bazë etik dhe shoqëror. Kontradikta të tilla janë: dy fytyrat e Perëndisë Atë - e mira, falëse e të gjithëve dhe e zemëruar, hakmarrëse, ideja e Satanit si bir i Zotit; dy projeksionet formalisht të mundshme të Krishtit - Antikrishti dhe Parakleti, kontradikta midis shëlbimit të mëkateve njerëzore nga Krishti dhe faktit që Krishti lë të kuptohet nevojën për një vazhdimësi të misionit të Tij, duke u premtuar dishepujve të tij ardhjen e Parakletos (Parakletos - Ngushëlluesi, Shpirti i së vërtetës, Shpirti i Shenjtë), dhe kjo nga ana tjetër çon në mendimin se gjithçka është shpenguar, por asgjë nuk është shpenguar plotësisht.
Një simptomatologji e ngjashme fsheh qëndrimin/mbajtjen e përsëritur të dikujt, si nga situata paradiluviane e Atlantidës* ashtu edhe para apokaliptike, në mënyrë që ai dikush të kalojë në „moshën“ e ardhshme. Kështu, ndonëse në të fillon të „pastrohet“ një qenie e pangarkuar nga rëniet e mëparshme, në fakt gjithmonë mbetet boshllëku për fillimin e ri të pamundur.
Një tjetër temë e vazhdueshme në pikëpamjet e tilla të artit është tema e ritmit. Në mjaft nga krijimet e sotme ndjehet edhe kjo pikëpamje. Ritmi bashkon formën dhe përmbajtjen: përmbajtja - ideja - marrin shprehje në forma ritmike. Kështu lind në veprën reale të artit një organizëm spontan që jeton, ekziston si një fakt i ri, i pavarur, një gjë e pavarur. Ndryshe del - joartificial: dy lloje mosartificialiteti: përmbajtje pa formë, d.m.th prozë, dhe formë pa përmbajtje, d.m.th. një lëmsh metrikë fjalësh dhe rimash: poezi formale - pa lëvizje, pa ritëm, pa harmoni; prandaj quhet me plotë gojën jo-art. Në përgjithësi, shfaqet një pamje e përzier, por që është më e gjerë sesa kontradiktore dhe që ndërton mure të tjera, më të reja se sa të vjetrat, e që bëhen pengesë e paparë. Kështu ndodh me muret që ngrejnë Panairet e librave, antologjitë me gishtin seleksionues dhe jo të johurisë dhe faktit të lartcituar, pa eksponentët e shpirtit modern, dhe vetëm thjesht me një simbiozë të shkëputur nga mishmashi që quhet shkitazi eksponent i modernitetit në dinamizmin dhe diversitetin e tij. Në këtë kuptim, edhe emërtimi „Laureat“ i vendosur përballë ndonjë emri të ngritur nga kët mure, do të ishte një konventë, një metaforë që nuk i referohet aspakt realitetit si koncept i qëlluar letrar-historik, por eksperimentimit si fenomen, siç e pranojnë edhe mbështetësit më të zjarrtë të tij: si „jo-shkollë“, 'jo-drejtim', madje 'jo-formë artistike', si një mënyrë për të parë dhe ndjerë botën nga ai mur, dhe pas atij muri. Por në këtë drejtim të gjitha ngrehinat nuk janë aspak bindëse, janë qëndrime të përgjishme, madje dhe të përgjithshme metafizike.
Qëndrimi i tillë i përgjithshëm ndaj metafizikes e çon këtë muranë drejt intuitizmit si kundërvënie ndaj sistemit racionalist filozofik dhe estetik. Kjo prirje do të mbetet gjithashtu përherë e palogjikshme e jashtënatyrshme në pikëpamjet dhe punën e tillë. Në këtë kuptim, koncepti i „frymës së epokës“ duhet të krahasohet me „frymën e epokës të atyre që bëjnë hap para dhe jo pas, as dhe vendqëndrim“, pra jo thjesht në ndryshesë. Një shembull karakteristik i vazhdimësisë në konceptimin idealist të historisë mund të gjendet në formulimin e „frymës së re dinamike të epokës“ dhe jo nga „fundi i inteligjencës“, si dhe në konceptin e zhvillimit historik, duke u mësuar të kuptojmë qartë dhe thellë preambulën: “...populli, që jeton jetën e tij spontane, e krijon këtë të re, vjen vetvetiu, si rrjedhojë e jetës, e zhvillimit të përgjithshëm”. Paralele të tilla janë një shenjë e një qasjeje thelbësisht të unifikuar ndaj „realitetit“, „historisë“, „kohës“ - që organizon konceptualitetin e përgjithshëm të krijimtarisë së sotme që tenton të ribashkojë udhën e këputur në mes aty nga vitet 30-të. Sot tipat transmetues ideo-apologjik janë vetë absurditeti i kohës sonë krijuese, servilët e kohës tjetër, që po mundohen ta zverdhin këtë fat të pas nntëdhjetës edhe në letër.
SQARIME:
* Hans-Georg Gadamer ishte një filozof gjerman i traditës kontinentale, më i njohur për opusin e tij magnum të vitit 1960, E vërteta dhe Metoda, mbi hermeneutikën. Tek e vërteta dhe metoda, Gadamer argumentoi kundër idesë se kuptimi mund të gjendej përmes metodave objektive.
* Historia e Atlantidës fillon me filozofinë e lashtë greke, pastaj vazhdon në një lëvizje letrare të frymëzuar nga Kristofor Kolombi dhe më pas popullariteti i saj rritet sërish kur një kongresmen nga Minesota vendos të provojë dorën e tij në shkencë dhe gjuhësi. Shtojini kësaj interesin e konsiderueshëm nga drejtuesit e Rajhut të Tretë dhe teoritë e panumërta pseudo-shkencore. E megjithatë, sot ka një numër të madh njerëzish që janë ende në gjueti për kontinentin e humbur.
Комментарии