Gjakmarrja kur Shqipëria trajtohesh si Ruritania fiktive e Anthony Hope
Prof Dr Fatmir Terziu
Problemi i gjakmarrjes shqiptare është trajtuar në forma të ndryshme nga autorë vendas e të huaj. Në vite mendimet kanë qenë të ndryshme. Ai është bërë temë e vazhdueshme edhe e krijimtarisë letrare, ku romani Prilli i thyer i Ismail Kadaresë ka një hapësirë të gjerë rreth kësaj teme. Edhe autorë të tjerë janë ndalur mjaft në këtë pikë, por një trajtesë më të detajuar na e ka dhënë sociologu shqiptar, Zyhdi Dervishi, ku ka vërtetuar thelbin e këtij fenomeni deri në ditët tona. Ky fenomen ka krijuar kështu jo vetëm interesa aktuale, historike padyshim në plan të parë, por dhe gjeografike për shkak të shtrirjes së tij dhe vendosjes në territoret ku shqiptarët kanë vendosur fatet e tyre të jetës për arsye të ndryshme, por dhe për shkak të frikës prej gjakmarrjes.
Shtrirja e gjakmarrjes shqiptare në teritore të tjera ku ata u vendosën historikisht është një trajtesë në librin e autorit Armand Alia. Libri studimor i tij Rëndësia e kulturës tradicionale, ligjet e kanunit dhe gjaku (2014) ndalet në disa pika interesante dhe shqyrton rëndësinë dhe perceptimin e kodit tradicional shqiptar, Kanunit, në mesin e diasporës bashkëkohore shqiptare në qytetin e Nju Jorkut. Ai na jep një pasqyrë të qartë të ndikimit të këtij fenomeni tek shqiptarët edhe në territor tjetër. Antropologia shqiptare Diana Gëllçi tek libri i saj Gjakmarrja ndalet duke na dhënë një fakt interesant se „Gjakmarrja” e malësorit shqiptar është si „detyrim shoqëror“ (2005: 73). Fokusi i këtij studimi është në përmbajtjen dhe ndikimin e së drejtës së vjetër zakonore, e njohur si Kanún, në Shqipërinë e Veriut dhe në Kosovë. Për lexuesit e huaj me njëfarë njohurie për historinë dhe jetën shoqërore shqiptare në malësitë e Veriut, ai është një shoqërues i mirë, ndoshta edhe një hapës i syve.
Si pasojë e këti fenomeni të trajtuar në mjedisin shqiptar, mjaft studiues kanë shkruar edhe për gjetjen e tij hershëm në mjedise të tjera. Në librin studimor Gjakmarrja: Vrasje dhe Hakmarrje në Anglo-Sakson Richard A. Fletcher na sqaron se një portret i pasur i Anglisë anglo-saksone mbulon periudhën midis nënshtrimit danez të Ishujve Britanikë ndaj pushtimit norman, duke përshkruar dhunën, gjakderdhjen, tradhtinë dhe intrigat që shënuan epokën anglo-saksone. (Histori)
Por për gjakmarrjen ka shumë përkufizime sikurse vetë përmbajtja e saj mbetet e gjerë. Përkufizimi më i gjetur duket se vjen nga Enciklopedia Britanike. Sipas Fjalorit „Britannica“ përkufizimi i gjakmarrjes është një luftë shumë e gjatë midis dy familjeve, ose grupeve në të cilën secili grup vret anëtarët e grupit tjetër për të ndëshkuar grupin për vrasjet e mëparshme. (1979: 501). të tjerët kanë qasje të përafërta, dhe natyrisht me trajtesa nga kënde të ndyshme. Por ajo që është më interesante dhe që është thelbi i këij shkrimi është rrjedha e këtij fenomeni kur të huajt e quanin shqipërinë si të ngjashme me Ruritaninë fiktive të shkrimtarit Anthony Hope. Ruritania është një vend imagjinar, i vendosur fillimisht në Evropën Qendrore si një mjedis për romanet e Anthony Hope, të tilla si I burgosuri i Zendas (The Prisoner of Zenda) (1894). Në ditët e sotme termi nënkupton një vend të vogël evropian të çuditshëm, ose përdoret si emër mbajtës për një vend të paspecifikuar në diskutimet akademike.
Dhe duke ditur atë që ka ndodhur historikisht me Shqipërinë, natyrshëm me rrjedhat që pasuan dhe pas viteve 1900, natyrshëm ka interes të dihet se si piketohej dhe trajtohej Shqipëria dhe fenomeni i Gjakmarrjes nga të huajt. Duke pasur parasysh zhvillimet e fundit të asaj periudhe në historinë shqiptare, me shumë vëmendje lexohet, dhe po me aq interes rrëfimi i një udhëtimi nëpër atë vend të trazuar të asaj kohe, nga një korrespondent i gazetës britanike “The Times”:
Mbretëria e Shqipërisë tashmë ka një ekzistencë zyrtare. Fuqitë e Mëdha, ose sikurse gazeta i quan në gjuhën angleze „The Powers“ kanë bërë një mrekulli, e ngjashme me të cilën nuk është parë që kur zoti Anthony Hope shpiku termin gjeografik joekzistent Ruritania, të cilin ne e sqaruam më lart. Autori shkruan „Ajo u bë në Downing Street, dhe tashmë mund të supozojmë se argjendaritë e Berlinit po i japin një kurorë Princit Wilhelm të Wied-it. Ata që ende i duan aventurat e ndritshme do ta shikojnë veshjen e saj me interes.“
Trajtesa e “The Times”
Shqipëria është në Evropë, por është pothuajse aq pak e njohur sa Afganistani dhe nuk ka asnjë vend tjetër me të cilin mund të krahasohet kaq mirë (ibid). Në Shqipërinë e Mesme, ashtu si në mesin e pathanëve, toka është aq e mbytur nga gjakmarrja, saqë marrëdhëniet e zakonshme njerëzore janë pothuajse të pamundura. Autori ndalet tek ambienti që e rrethon dhe ndan me lexuesin atë që i shikojnë sytë. Në këtë rend është natyrshëm qasja e shtëpive tipike të asaj kohe, dhe syri në vëmendjen britanike trajton dhe armën Martinis. Ajo në fakt është në perceptimin e tij një "Martini-Henry", e cila është një pushkë me një goditje të vetme me mbushje me këllëf dhe një veprim me levë, e cila më parë që u përdor nga Ushtria Britanike. Duke e bërë këtë paralele natyrshëm autori shkon në thelbin e asaj që kërkon të paraqesë, se edhe mjedisi është i ndërtuar në mënyrë të atillë që shtëpitë që i krahason me burgje dhe pushkët të gjejnë gjuhën e tyre.
Shtëpitë janë kështjella të mëdha, dritaret e vetme të të cilave janë boshllëqe për Martinis, në familjet e këtyre burgjeve, ndonjëherë prej 100 vetësh, bëjnë jetë egoiste. Nuk ka fshatra, vetëm shtëpi me pika në intervale, rreth një milje të lartë në një luginë të gjerë. Të gjithë kanë vrarë dhe të gjithë kanë armiq që kërkojnë gjakun e tyre. Shumë burra nuk i kanë lënë shtëpitë e tyre prej vitesh dhe ushqimi duhet t'u sillet nga miqtë e tyre. Të tjerë, përsëri, janë arratisur pasi kanë vrarë armikun e tyre, dhe, në pamundësi për të fjetur në shtëpitë e tyre, ose për të punuar në arat e tyre, ekzistojnë dy mundësi që jetojnë me vjedhje, dhe me grabitje të paramenduar. Nuk ka asnjë çnderim që i bashkëngjitet mashtrimit, dhe sot në Shqipëri vazhdon ajo shoqëri primitive në të cilën nderohet jeta e luftëtarit, e bariut dhe e ecenakut, ndërsa bujqësia përbuzet.
Detyra e parë gjigante përpara qeverisë së Wilhelm-it të Wied-it është të zhdukë gjakmarrjen dhe të sjellë njëfarë ngjashmërie të ligjit në male. Pati një armëpushim të madh për një periudhë të shkurtër pas shpalljes së kushtetutës turke në 1908, por xhonturqit nuk arritën të vendosnin sundimin e ligjit dhe gjakmarrja shpërtheu përsëri. Në perëndim mbretërojnë, por nuk sundojnë, sepse shqiptarët nuk do të kenë “roi fainéant”. Roi fainéant, fjalë për fjalë do të thotë "mbret që nuk bën asgjë", është një term francez i përdorur kryesisht për t'iu referuar mbretërve të mëvonshëm të dinastisë Merovingiane pasi ata dukej se kishin humbur fuqitë e tyre fillestare të sundimit.
Një vend i panjohur
Para luftës ballkanike kalova në qendër të Shqipërisë. Nga Dibra u zhytëm drejt veriut në vendin krejtësisht të panjohur të Matit. Qeverisë i vjen fundi në Dibër. Në veri të kësaj nuk ka asgjë dhe për herë të parë në Turqi e gjeta veten të lirë nga teli telegrafik, të cilit nuk kam shpresuar askund të shpëtoj. Udhëtimi i ditës së parë na nxori nga Kazaja e Dibrës për në Kaçanik, në vendin e fisit Malësi. Ka pak përparim në këtë drejtim dhe udhërrëfyesit u gjetën me vështirësi.
Unë mbaja hartat e stafit austriak, por ato janë bërë nga thashethemet, dhe janë plot me pasaktësi. Distancat hamendësohen në mënyrë të turbullt nga numri i orëve të përmbytura dhe realiteti në përgjithësi provoi një gjë shumë të ndryshme nga thashethemet optimiste. Nëse dibranët shkojnë ndonjëherë në veri në Mat, ata shkojnë nga Tirana, në kasolle mikpritja e tyre bujare nuk duhej mposhtur dhe përfundimisht gjetën tre udhërrëfyes për udhëtimin dyditor. Njëri ishte një burrë matjan, që kishte vrarë në vendin e tij pesë vjet më parë dhe kishte ikur nga hakmarrja. Të gjithë ishim nën mbrojtjen e tij, por jashtë vendit dibran të tjerët ishin të huaj. Gjakmarrja është e inatosur mes fqinjëve, por kur një klan mblidhet për të bastisur, pengohet jashtë kufijve. Në fund të dy orësh udhëtimi miku im më tregoi vendin ku gjashtë javë më parë kishin gjeyur pritën grabitësit e Malësisë, që kishin vjedhur kuajt në Dibër.
Mbrojtja e të huajit
Dënimet për vrasje nuk janë të lehta, por në lehtësinë e një të huaji si unë, që gëzon mbrojtje, ato janë tepër të veçanta. Për një të huaj është e mundur vetëm të kalojë nën mbrojtjen e burrave të rrethit, të cilët e çojnë te 'miqtë e gjakut', por nëse takohet me armiqtë e tij, miqtë e tij, ai vetë konsiderohet armik dhe ta vrasësh do të thotë të hakmerresh për një vrasje të vjetër nga ana tjetër, vrasja e të huajit i vendos mbrojtësit e këtij të fundit nën detyrimin e pazakontë të vrasjes, jo një, por shtatë nga familja e vrasësit.
"Nëse të vrasin, unë duhet të vras shtatë për ty", - tha shoku im i betuar Matjan. Është e qartë se unë duhej të nxirrja njëfarë ngushëllimi dhe ngushëllim komplimentar nga ky fakt interesant.
Në rrezet e fundit të diellit erdhëm në Kaçanik, domethënë në kalanë e vetme, të Ali Çaushit. Aliu quhet Çaush, sepse paraprakisht ka qenë tetar xhandarmërie, por tani jeton jetën e një patriarku shqiptar kryefamiljar me 30 anëtarë, vëllezërit, djemtë dhe nipërit e vëllezërve jetojnë bashkë. Aliu më priti në gjendje dhe djemtë e tij u gjunjëzuan për të më puthur dorën. Pushkët e tetë burrave shkëlqenin në raftin e tyre në dhomën e sipërme me musandër, ku u ulëm në dysheme dhe hëngrëm darkën. Delja e zakonshme u ther për mua dhe falltari tregoi fatin tim nga një magji e çuditshme nga tehët e saj. . .
Pasuria ishte e mirë, kështu që unë shkova të fle rehat në çadrën time jashtë kalasë. As ëndrrat, as banditë të shqetësuar m'u diktuan nga prehja.
Kështjella e Burgajetit
Është një rrugë e vështirë që të çon nga Kaçaniku në Burgajet, qendra e Matit, dhe kërkon kalërim të kujdesshëm: në të vërtetë, nuk është fare rrugë, por një varg greminash që kali i dikujt i negocion me një lloj fati të cilin e bën së shpejti. Kali mëson të besojë. Në orët e mëngjesit, pamë shumë para nesh, në majë të një mali, kalanë e rrënuar të Skënder Beut, heroi i madh shqiptar, Kruja ishte shtëpia e tij dhe Alesio është varri i tij, por atje iku për strehim dhe luftoi burrërisht kundër turqve.
Së shpejti ne ramë në korsi të njohura për të gjithë botën, ngjashëm si Anglia, gardhe të trasha me manaferra dhe kërpudha, luleshtrydhet e egra. Shelgjet e rrëgjuara u qaseshsin shtretërve të lumenjve, sipër kishte lisa, arra dhe drurë ahu, dhe nganjëherë rrugë bajate e mbushur nga plepi. Edhe më lart kaluam nëpër pyje të mëdha pishe. Misri dhe pjepri, hardhia, specat dhe domatet rriten në fusha, por kultivimi është i varfër, sepse malësorët mbajnë armën dhe puna në pjesën më të madhe u mbetet grave.
Gjithashtu, burrat nuk mund të punojnë të sigurtë në ara, ndërsa gratë munden, se shqiptarët nuk vrasin gra dhe gjaku i kalon. Ka shumë qymyr sipërfaqësor, por askush nuk e djeg. Ka edhe hekur, por askush nuk e rrëmon. Barinjtë me armë ishin thuajse të vetmet qenie njerëzore që takuam. Tërbuar për krahët e tyre, ata bënë një tablo të përsosur homerike, duke kullotur kopetë e tyre të deleve dhe dhive, me qen që lehin egërsisht. Por 'shpërthimi dhe bubullima e Odisesë' ishin akoma më këmbëngulëse në veshët e mi kur erdha në Burgajet. Duke hipur nën një portë, ku mbajtësit bënin përulje, kalova në oborrin e madh të një shtëpie homerike…
Kalova oborrin deri te dera e Kullës dhe, duke ngjitur shkallët, u gjenda në një sallë të madhe. Nuk kishte mobilje, përveç një rafti të gjatë në të cilin ishin varur shumë Martini. Dhjetë burra me kostumin e bardhë të fshatit me një këmishë që vjen poshtë brezit pothuajse deri në gju, dhe pantallona me një vegël që bie në pjesën e prapme të gjurit, u ulën në krahët e tyre në një gjysmërreth pranë murit. Të gjithë u ngritën dhe u përkulën dhe, kur kalova pas një perde në një dhomë më të vogël, rifilluan qëndrimin e tyre të përkulur. Në dhomën e vogël ishte shefi, me krerët e fisit të tij. Burrat drejtues ishin shokë të shkëlqyeshëm, të egër me veshjet e maleve. E pashë me interes shefin homerik, i cili doli përpara për të më përshëndetur me dëshirë.
Le të turpërohet djalli, se unë do të them të vërtetën. Shefi homerik kishte veshur një fes, një fustanellë të vjetër dhe çizme të klasit.
Xhelal Beu dhe popullin i tij
Xhelal Beu është i ri dhe e sundon Matin nga Kulla e tij me titull trashëgimor si prijës feudal. Për të siguruar besnikërinë e tij, Abdul Hamid i pagoi një rrogë dhe e quajti Kajmakam të Matit. Në këmbim të kësaj, Xhelali ka veshur një fustanellë. Aty filloi dhe mbaroi qeveria. I gjithë rrethi i gjerë i Matit nuk paguante asnjë taksë metalike dhe nuk kishte asnjë tarifë vendore. Nuk ka telegraf dhe nuk ka asnjë lloj shkolle. Xhelal Beu mund të fliste turqisht, por njerëzit e tij flasin vetëm shqip. Gruaja e tij ishte e sëmurë rëndë, por nuk kishte mjek më afër se Shkodra. Ka shumë sëmundje dhe kam mjekuar disa raste të malaries, por për këto zakonisht nuk ka lehtësim. Ligji që Xhelali administron është 'Ligji i Maleve'.
Njerëzit e tij nuk kujdesen pa asgjë për kajmakanizmin e tij, por shumë për faktin se gënjeshtra është se Xhelal Beu, mbetet shefi i tyre. Për katër orë dikush mund të kalojë vazhdimisht nëpër pasurinë e tij. Ai më tha se gënjeshtra mendonte se mund të vlente 30,000 stërlina, dhe nëse do të ishte në Evropë, ai supozoi se do të vlente miliona.
Por ka pak para dhe Xhelali shpenzon të gjithë pasurinë e tij, sepse mban një shoqëri të madhe dhe e mban shtëpinë e hapur. Stili i të jetuarit është i thjeshtë në ekstrem dhe ekonomia e familjes ishte shumë e sforcuar në mënyrë që unë të mund të kisha pjata të veçanta ku të haja ushqimin tim, një privilegj që e përçmova me zemër të rreme. Anëtarët meshkuj të familjes dhe sherbëtorët ngatërrohen në sallë dhe një pamje e mrekullueshme është t'i shohësh duke ngrënë në një tepsi të madhe e të zakonshme, pa thika apo pirunë.
Konkluzion
Ky shkrim u ndal në disa hapësira dhe ceku përkitazi disa kënde trajtimi të gjakmarrjes. Në tërësinë e tij u gjend përballë dy faktorëve të paraqitjes së gjakmarrjes shqiptare në kohë të turbullta historike për Shqipërinë. Fatet e marra në dorë duket se kanë mbetur në duart e Fuqive të Mëdha, gjë që sillet dhe nga shkrimi i autorit të The Times, të cilin pothuajse e sollën të drejtëpërdrejtë për shumë arsye. Në thelb shkrimi u mundua të shqyrtojë pa komentuar por me rëndësinë e materialeve dhe fakteve rëndësinë dhe perceptimin e kodit tradicional shqiptar, Kanunit, në mesin e formës bashkëkohore shqiptare në diapazonin kohë, hapësirë dhe vend. Konkretisht fenomeni i gjakmarrjes dhe çështjet që lidhen me nderin e saj zakonor kanë në thleb një hapësirë të gjerë, që kërkon studime të gjera e ndërrmaje të domosdoshme finaciare, pasi arkivat dhe historia duhet të flasin sa më shumë e më qartë. Qëllimi i këtij shkrimi ishte t'i japë një përgjigje mjaft dielmave të prura e të keqpërdoruara si nga të huajte e ashtu nga autorët vendas në disa kënde të nxehta të Shqipërisë së asaj kohe, e më së shumti me ndalesën në Burgajet, ku nga ajo kullë doli më pas Mbreti i Shqiptarëve. Kjo analizë e këtij shkrimi ndoqi një qasje të kombinuar e cila kërkon të hapë rrugën e një sudimi të thelluar, sigurisht në rishikimin e thelluar të literaturës, rasteve ligjore dhe gazetave si dhe në intervista të thelluara me pjesëtarë të paraqitjeve shqiptare dhe të huaja në ngjashmërinë e gjakmarrjes.
Referenca & Bibliografi:
Alia, Armand (2014). Rëndësia e kulturës tradicionale, ligjet e kanunit dhe gjaku. Neë York: John Jay College of Criminal Justice.
Daily Mercury E mërkurë 3 qershor 1914, fq 7.
Fletcher, Richard (2004). Gjakmarrja: Vrasje dhe Hakmarrje në Anglo-Sakson. Oxford & Neë York: Oxford University Press.
Gëllçi, Diana (2014). Gjakmarrja: Albanian Highlander's Social Obligation. South Carolina: CreateSpace Independent Publishing Platform.
Hope, Anthony (1894). I burgosuri i Zendas (The Prisoner of Zenda). Neë York: HH&Co.
The Encyclopaedia Britannica (1978). Londër: Penguin.
Comments