FJALORI QË FLET PËR NJË PUNË TË MADHE SHKENCORE

FJALORI QË FLET PËR NJË PUNË TË MADHE SHKENCORE

Prof. Dr. Fatmir Terziu

Kjo përmbledhje paraqet botimin voluminoz „Fjalor i frazeologjisë frëngjisht-shqip“, i cili është fjalori i parë frazeologjik dygjuhësh në leksikografinë shqiptare, duke përfshirë materiale nga gjuha shqiptare dhe franceze. Fjalori përbëhet paraqet kuptimin, veçoritë stilistike dhe përdorimin e njësive frazeologjike nga të dyja gjuhët që funksionojnë në mënyrë aktive në komunikimin modern, si dhe korrespondencën e tyre në gjuhën tjetër. Vepra është një kontribut i çmuar në frazeologjinë e përkthimit frëngjisht. Më saktë botimi nga puna shkencore e dy autorëve Prof. Dr Eshref Ymeri dhe Sefulla Kata „Fjalor i frazeologjisë frëngjisht-shqip“ (Bota Shqiptare, 2021) është një kontributi i vlershëm në frazeografinë dygjuhëshe shqiptare.

Fjalë kyçe: frazeologji; frazeologjia; fjalor dygjuhësh; gjuha shqipe; gjuha franceze

Është një fakt i padiskutueshëm për çdo shqiptar të arsimuar sot se zotërimi i gjuhës amtare është parakushti i parë i nevojshëm për zbatimin e komunikimit adekuat të folur në një mjedis gjuhësor kombëtar. Megjithatë, mënyra moderne e jetesës dhe proceset aktive të globalizimit shpesh kërkojnë që komunikimi të shkojë përtej kornizës më të ngushtë të këtij mjedisi, gjë që kërkon zotërimin e gjuhëve të huaja. Në lidhje me këtë, sot fjalorët e përkthimit - të përgjithshëm dhe diferencial - po bëhen veçanërisht të domosdoshëm, të njohur dhe të kërkuar libra referimi leksikografik. Fjalorë të tillë (dygjuhësh, tregjuhësh, etj.) janë krijuar prej shekujsh në vende me një gjuhë letrare prej kohësh dhe kanë krijuar kontakte ndërgjuhëshe të përkthimit (leksikografia e përkthimit është veçanërisht e pasur, për shembull, për frëngjisht, rusisht, anglisht). Vepra e fjalorit shqiptar ka një histori relativisht më të shkurtër, por është e rëndësishme të theksohet se fillimet e saj janë pikërisht me fjalorët e përkthimit. Ky fakt është tregues i vetëdijes për nevojën e veprave të tilla leksikografike që nga ndërtuesit e parë të gjuhës letrare shqiptare gjatë Rilindjes e më tej. Që atëherë, një nevojë e tillë jo vetëm që nuk ka pushuar së ekzistuari, por edhe bëhet edhe më e prekshme këto ditë.

Vështrimi retrospektiv i frazeografisë në vendin tonë tregon se një ngjarje e rëndësishme është botimi i Fjalorit frazeologjik i gjuhës shqiptare (në dy vëllime) nga një kolektiv autorësh, si dhe një fjalor frazeologjik i gjuhës shqiptare. Këto vepra të përdorura gjerësisht jo vetëm që mbështesin zhvillimin e teorisë dhe praktikës frazeologjike në vendin tonë, por bëhen edhe një bazë e vlefshme për zhvillimin e librave referues frazeologjikë të përkthimit. Natyrisht, u shtypën edhe fjalorë të tjerë frazeologjikë të gjuhës shqiptare, të cilët megjithatë kanë një fokus më të ngushtë, si një Fjalor i vogël frazeologjik i gjuhës shqiptare (1998) dhe Fjalori i frazave frazeologjike me origjinë biblike (2002), Fjalor frazeologjik sinonimik i gjuhës shqiptare (2005), Fjalor frazeologjik i gjuhës shqiptare dhe të tjerë.

Veçanërisht i rëndësishëm për komunikimin ndërkulturor në kushtet moderne është roli i fjalorëve frazeologjikë dygjuhësh, të cilët i përgjigjen nevojës për të kërkuar zgjidhje adekuate gjatë përkthimit të frazeologjisë (një nga detyrat më komplekse në praktikën e përkthimit). Por botimi voluminoz „Fjalor i frazeologjisë frëngjisht-shqip“ i autorëve Prof. Dr Eshref Ymeri dhe Sefulla Kata është sikurse e cituam vlera e padiskutueshme, e munguar dhe trajtuar me një profesionalizëm që tek i cili e gjen veten gjithkush.

Fjalori përbëhet nga 1526 faqe, secila prej të cilave përfshin njësi frazeologjike aktive nga gjuha përkatëse dhe ekuivalentët e tyre në gjuhën tjetër. Është e rëndësishme të specifikohet se autorët e fjalorit pranojnë si aktive ato frazeologji që janë gjetur të përdoren shpesh në komunikimin modern të shkruar dhe gojor dhe kuptimi i të cilave është i njohur për një gamë të gjerë folësish modernë të gjuhës shqipe dhe në përputhje me rrethanat e dy gjuhëve. Veprimtaria e njësive frazeologjike krijohet nëpërmjet anketave të kryera me folës amtarë të gjuhës përkatëse, si dhe bazuar në të dhënat nga korpuset elektronike ekzistuese për të dyja gjuhët.

Gjatë negocimit të konceptit të frazeologjisë, autorët i përmbahen pikëpamjes se frazeologjia është njësi shumëkomponente (e përbërë nga të paktën dy elemente leksikore) që karakterizohen nga shenjat e plotësisë semantike, ekspresivitetit, stabilitetit dhe riprodhueshmërisë. Për qëllimet e përshkrimit në fjalor, është miratuar përkufizimi i mëposhtëm i frazeologjizmës: njësi semantikisht e pandashme, relativisht e qëndrueshme shumëkomponente me një kuptim shprehës që nuk është një shumë e kuptimeve të përbërësve individualë në përbërjen e tij, e cila riprodhohet në të folur si një konfigurim i plotë leksikor. Kjo pikëpamje zë një pozicion të ndërmjetëm midis kuptimit të gjerë dhe të ngushtë të thelbit të frazeologjisë dhe është padyshim më i përshtatshmi për krijimin e një fjalori frazeologjik dygjuhësh me vëllim të vogël, siç është botimi i tillë nga Shtëpia Botuese „Bota Shqiptare“.

Botimi voluminoz „Fjalor i frazeologjisë frëngjisht-shqip“ i autorëve Prof. Dr Eshref Ymeri dhe Sefulla Kata nis me një parathënie të detajuar nga Prof. Dr. Rami Memushaj. Më pas është një hyrje nga autori Sefulla Kata, ku mes të tjerave citon „“Në punën tonë na është dashur t'u drejtohemi shumë fjalorëve të gjuhës frënge, fjalorëve të mirëfilltë gjuhësorë, fjalorëve enciklopedikë, përmbledhjeve të ndryshme me shprehje frazeologjike, me proverba, teksteve të autorëve të ndryshëm, të vjetër dhe të rrinj, të „gërmojmë“ deri atje ku mundësia jonë shteret, me synimin për ta bërë sa më të pasur e më të dobishëm fjalorin tonë“ (Kata, 2001: XIV). Pos kësaj është dhe formati që përcakton burimet leksikografike, i pasuar nga shkurtimet të përdorura në Fjalor. Dhe kështu në të gjitha faqet më tej nga A tek Z njësitë frazeologjike të llojeve të ndryshme përfshihen në fjalor, si kombinime këmbëngulëse të një karakteri idiomatik; fraza (kombinime të qëndrueshme me kuptim të figurshëm, një përbërës në përbërjen e së cilës funksionon në kuptimin e drejtpërdrejtë); apo dhe si krahasime të qëndrueshme.

Është evidente aspirata e autorëve të fjalorit për të paraqitur mbi të gjitha specifikën kombëtare në frazeologjinë e të dy gjuhëve. Prandaj, internacionalizmat frazeologjikë kanë pasur syrin vigjilent të të dy autorëve për të mos kapërcyer ndonjë instancë specifike dhe përcaktuese në hartimin e fjalorëve të tillë. Sikurse mësohet vetë materiali për fjalorin u zgjodh në bazë të vëzhgimit të gjerë dhe afatgjatë të përdorimit të frazeologjisë në komunikimin me shkrim dhe gojor shqip dhe frëngjisht. Nxjerrja e njësive aktive frazeologjike mbulon një sërë burimesh: trillime moderne, tituj dhe artikuj në revista periodike dhe faqe interneti informative, dialogë nga seriale dhe filma modernë, reklama, fjalime bisedore, etj. Materiali i mbledhur frazeologjik është kontrolluar duke krahasuar informacionin nga burimet leksikografike ekzistuese për të dyja gjuhët.

Një tipar i rëndësishëm i fjalorëve për pjesën shqip-frëngjisht të fjalorit është se ata nuk janë "pasqyrë", por janë hartuar posaçërisht nga anëtarët e studimit që janë folës amtarë të gjuhës përkatëse shqipe dhe që e njohin dhe gjuhën frënge. Sipas traditës së pranuar leksikografike, njësitë frazeologjike të titullit në fjalor janë renditur sipas rendit alfabetik në përputhje me alfabetin shqiptar.

Sipas rastit, artikujt e fjalorit përbëhen nga tre pjesë, të vendosura njëra poshtë tjetrës: në të majtë – njësia e titullit, interpretimi i njësisë së titullit dhe një shembull ilustrues i gjuhës burimore; në të djathtë – korrespondenca e njësisë së titullit nga gjuha burimore në gjuhën e synuar, interpretimi i korrespondencës dhe një shembull ilustrues në gjuhën e synuar. Nëse nuk ka korrespondencë frazeologjike të njësisë së titullit nga gjuha burimore, kjo tregohet me një shenjë të veçantë grafike. Në raste të tilla, një interpretim përfshihet në anën e djathtë të hyrjes së fjalorit pa cituar materiale ilustruese.

Kuptimi i njësive frazeologjike të përfshira në fjalor paraqitet përmes interpretimit, duke shmangur përkufizimet sinonime. Është e justifikuar aspirata e autorëve për t'i mbajtur interpretimet të shkurtra dhe me një strukturë sintaksore të pakomplikuar. Modelet strukturore të aplikuara të interpretimeve janë të përshtatshme dhe lejojnë unifikimin e përkufizimeve semantike. Tregohen indikacione për kombinueshmërinë dhe variacionin e njësive frazeologjike, përdoren në mënyrë të përshtatshme kualifikues të caktuar (jo shumë) funksional-stilistik.

Meqenëse autorët nuk synojnë një përshkrim shterues të semantikës së njësive frazeologjike shumëkuptimesh në të dyja gjuhët (për shkak të kufizimeve të vëllimit të fjalorit), frazeologjia e përshkruar nga gjuha burimore paraqitet vetëm me një nga kuptimet e saj, ai që përdoret më shpesh. Në rastet kur disa nga kuptimet ekzistuese të njësisë frazeologjike konsiderohen aktive, ato paraqiten në artikuj të veçantë fjalori. Lehtësia për përdoruesit e fjalorit është se përdorimi i frazeologjisë së interpretuar ilustrohet me shembuj të shkurtër në formën e fjalive të ndërtuara nga autorët.

Një veçori tjetër e rëndësishme e veprës është se në përcaktimin e marrëdhënieve të ekuivalencës ndërgjuhësore, pikënisja është semantika dhe në përputhje me këndvështrimin e ekuivalencës ndërgjuhësore të pranuar në literaturën shkencore, për njësitë frazeologjike paraqiten llojet e mëposhtme të ekuivalencës: a) ekuivalencë e plotë b) ekuivalencë e pjesshme; c) ekuivalencë funksionale; d) barazvlerë.

Vepra edhe pse nuk e ka të cekur, të jep faktin se është bazuar dhe përmban gjithashtu një bibliografi të përzgjedhur të studimeve teorike dhe burime leksikografike që kanë mbështetur ndërtimin e konceptit dhe procesin e zhvillimit të tij.

Si libri i parë referues i këtij lloji që synon të përshkruajë frazeologjinë aktuale në shqip-frëngjisht, fjalori është një arritje e vlefshme në frazeologjinë shqiptare. I destinuar si për lexuesit shqiptarë dhe francezë, ai mund të jetë i dobishëm për të gjithë ata që janë të interesuar për gjendjen aktuale të frazeologjisë në të dyja gjuhët - studentë të drejtimeve të filologjisë, përkthyes, profesorë universiteti, leksikografë, gjuhëtarë, albanologë, etj. Koncepti i zhvilluar për paraqitjen e gjendjes aktuale të frazeologjisë së tillë është i përshtatshëm dhe mund të shërbejë në zhvillimin e fjalorëve të tjerë frazeologjikë dygjuhësh të gjuhëve të tjera.

Si përfundim, duhet theksuar se vështrimi i përgjithshëm, që synon të evidentojë meritat kryesore të botimit nga puna shkencore e dy autorëve Prof. Dr Eshref Ymeri dhe Sefulla Kata „Fjalor i frazeologjisë frëngjisht-shqip“ (2021) dhe për të theksuar vlerën praktike të saj, bën të mundur që të kuptohet qartë vendi i kësaj pune të rëndësishme dhe në kohë në frazeografinë përkthimore, si dhe arritjet e rëndësishme jo vetëm praktike-përshkruese, por edhe teorike te autorët e saj.

Londër, Shtator 2023