Fejzulla BERISHA: Kalimi nga Sovraniteti i Zbehur në Sovranitet të Plotë të Kosovës

Kalimi nga Sovraniteti i Zbehur në Sovranitet të Plotë të Kosovës

Prof.Dr.Fejzulla BERISHA

I. Konceptualizimi i Sovranitetit dhe Shtetësisë në Kontekstin e Kosovës

Sovraniteti në të drejtën ndërkombëtare përkufizohet si autoriteti suprem i një shteti mbi territorin dhe popullsinë e tij, si brenda ashtu edhe jashtë. Në praktikë, sovraniteti ndahet në dy dimensione:Sovraniteti i brendshëm: Kontrolli i plotë i institucioneve shtetërore mbi territorin dhe qytetarët e vet.Sovraniteti i jashtëm (de jure): Aftësia e shtetit për të vepruar në marrëdhënie ndërkombëtare si subjekt i barabartë, përmes njohjes dhe anëtarësimit në organizata ndërkombëtare.

Në rastin e Kosovës, pas shpalljes së pavarësisë më 17 shkurt 2008, shtetësia u afirmua përmes vendimit ( opinionit këshillues) të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë (GJND) në vitin 2010, që konstatoi se shpallja e pavarësisë nuk ishte në kundërshtim me të drejtën ndërkombëtare. Megjithatë, ky sovranitet mbeti i zbehur, për shkak të:

-Mungesës së njohjes universale;

-  Pranisë së strukturave ndërkombëtare në qeverisje (UNMIK, EULEX);

-Ndikimit të Serbisë në veri dhe strukturave paralele; 

-Ndërhyrjeve të faktorëve të jashtëm në çështje të brendshme, përfshirë sistemin e drejtësisë.

II. Faza e Sovranitetit të Zbehur: Raste Konkretë dhe Analizë Historike

1. Administrimi ndërkombëtar dhe kufizimi i funksioneve shtetërore (1999–2020)

Pas përfundimit të luftës në vitin 1999, Kosova hyri nën administrim ndërkombëtar nga UNMIK-u, me autorizim nga Rezoluta 1244 e KS të OKB-së. Kjo administratë e cila kishte pushtet legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor, e shndërroi Kosovën në një territor me shtetësi të përkohshme dhe sovranitet të deleguar.

-Vendimi për pasaportat, simbolet dhe politikën e jashtme, në fillim të viteve 2000, duhej të miratohej nga UNMIK-u.

-Prania e EULEX-it (2008–sot), me kompetenca ekzekutive në drejtësi dhe hetime të nivelit të lartë, e ruajti një formë tutelare të drejtësisë, që në teori e ndihmonte vendin në ndërtimin e institucioneve, por në praktikë e dobësonte vetëvendosjen institucionale.

2. Rasti i Veriut të Kosovës dhe Strukturat Paralele Serbe

-Pas shpalljes së pavarësisë, Serbia nuk e njohu realitetin e ri dhe mbështeti struktura paralele administrative, policore dhe gjyqësore në veri të Mitrovicës.

-Rasti i vitit 2011, kur qeveria e Kosovës u përpoq të vendoste kontroll në pikat kufitare në Jarinjë dhe Bërnjak, përfundoi me përplasje të dhunshme dhe reagim të KFOR-it. Ky rast ilustron kufizimin e sovranitetit të brendshëm efektiv në territorin e saj.

3. Gjykata Speciale – Model i delegimit të sovranitetit në sistemin e drejtësisë

-Krijimi i Dhomave të Specializuara të Kosovës me seli në Hagë (2015), përmes presionit ndërkombëtar, paraqet një anomali në sistemin kushtetues të Kosovës, pasi juridiksioni u delegua jashtë vendit.

-Kjo gjykatë ka vepruar me ligje të Kosovës, por jashtë sistemit të saj institucional, duke e konsoliduar perceptimin e një shteti nën mbikëqyrje dhe jo me sovranitet të pavarur juridik.

III. Elementet që Kushtëzojnë Sovranitetin e Plotë të Kosovës

1. Mungesa e njohjes nga disa shtete kyçe dhe anëtarësimi në OKB

-Sot, Kosova njihet nga mbi 100 shtete, por jo nga Rusia, Kina, India, Brazili dhe pesë shtetet e BE-së (Spanja, Greqia, Sllovakia, Rumania dhe Qiproja).

-Pa njohje të gjerë, veçanërisht nga anëtarët e përhershëm të Këshillit të Sigurimit, Kosova nuk mund të anëtarësohet në OKB, duke mbetur juridikisht në limbo ndërkombëtare.

2. Marrëveshja për Asociacionin e Komunave me Shumicë Serbe

-Kjo marrëveshje, pjesë e dialogut të ndërmjetësuar nga BE-ja, është parë si kërcënim për unitetin institucional dhe sovranitetin e brendshëm, nëse zbatohet në forma që krijojnë një entitet me kompetenca ekzekutive.

-Rasti i Bosnjës me Republikën Serbe është ilustrim i rrezikut të një shteti jofunksional për shkak të decentralizimit të tepruar etno-territorial.

IV. Rruga drejt Sovranitetit të Plotë: Skenarë dhe Strategji

1. Diplomacia aktive për njohje dhe anëtarësim ndërkombëtar

SHBA dhe Gjermania duhet të jenë aleatët kryesorë në fushatat e njohjes.

Anëtarësimi në Këshillin e Evropës, NATO dhe më pas OKB janë etapat për konsolidimin e sovranitetit të jashtëm.

2. Reformim i thellë institucional dhe funksionalizimi i drejtësisë

Reforma në drejtësi duhet të fuqizojë pavarësinë e institucioneve vendore, që të eliminohet nevoja për prani ndërkombëtare të zgjatur.

Konsolidimi i Forcës së Sigurisë së Kosovës (FSK) në ushtri profesionale me mandat mbrojtës dhe kontribuues në operacione paqeruajtëse ndërkombëtare.

3. Kontrolli i plotë mbi gjithë territorin, përfshirë veriun

Implementimi i planit për integrimin e komuniteteve serbe në sistemin kushtetues të Kosovës, me garanci të drejtash por pa krijuar struktura autonome.

Shteti duhet të ushtrojë kontroll të plotë të sigurisë, doganës dhe drejtësisë në çdo komunë.

V. Raste Krahasuese Ndërkombëtare të Kalimit nga Sovraniteti i Zbehur në të Plotë

1. Letonia, Lituania dhe Estonia pas daljes nga BRSS

-Edhe pse kishin shpallur pavarësinë, për vite nuk u njohën nga të gjitha shtetet. Pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik dhe njohjeve graduale, ato u integruan në OKB, NATO dhe BE, duke fituar sovranitet të plotë funksional dhe juridik.

2. Timori Lindor (1999–2002)

Ishte nën administrimin e OKB-së për tri vite pas shpalljes së pavarësisë nga Indonezia. Vetëm pas zgjedhjeve, ndërtimit të institucioneve dhe njohjes ndërkombëtare, fitoi sovranitet të plotë më 2002 dhe u bë anëtar i OKB-së.

3. Izraeli (1948–1960)

Në fillim përballoi refuzime për njohje dhe luftëra. Me ndihmën e fuqive perëndimore, ndërtimin e institucioneve të forta dhe anëtarësimin në organizata ndërkombëtare, arriti sovranitet të plotë funksional dhe ndërkombëtar, pavarësisht konflikteve.

VI. Nga një Realitet i Ndërmjetëm në Shtetësi të Konsoliduar

Kosova sot është një shtet me elementë të pavarësisë, por pa atributet e plota të sovranitetit të jashtëm dhe të brendshëm të konsoliduar. Rruga përpara kërkon: 

-Një rilidhje strategjike me aleatët ndërkombëtarë, veçanërisht SHBA, BE dhe Mbretërinë e Bashkuar;

-Një diplomaci të zgjuar dhe aktive, për njohje dhe anëtarësime;

-Një shtet të brendshëm funksional, gjithëpërfshirës dhe ligjor, që meriton respekt ndërkombëtar.

Nga një shtet me sovranitet të zbehur, Kosova mund të kalojë në një shtet me sovranitet të plotë, duke ndjekur modele të suksesshme dhe duke ruajtur partneritetin me Perëndimin si garanci për stabilitetin dhe të ardhmen euroatlantike.