Rrënjët e Trebishtit
(Si një fillim i një fillimi që nuk ka fund, por vetëm shenja mallimi)
Prof. Dr. Fatmir Terziu
Gjithmonë jam përpjekur të përcaktoj atavizmin e kujtesës sime. A janë këto kujtimet e paraardhësve të mi, të grumbulluara në zinxhirin e gjeneve që shtrënguan ekzistencën time kalimtare tokësore? Apo njohuritë tekstuale të historisë, që e kanë zëvendësuar të vërtetën për ngjarjet dhe njerëzit me hamendjet e viteve dhe ndikimeve, apo dhe dedikimet e urdhërimet e autoriteteve të titulluara, të vendosura me çdo kusht të provojnë veten përmes interpretimeve të së shkuarës?
Dhe ndoshta, kjo është thjesht ndjenja ime e përkatësisë, ndaj një vendi, një zone, një fshati, një kodre dhe një mali, një përroi dhe një zalli, që e përqafon atë për shekuj... Si një brez energjie nëpër të cilin kam udhëtuar deri më sot, një petal në trup dhe një gjemb në shpirt, deri në lakimin e fundit të qenies sime të fortifikuar (Ali Kapllan Terziu solli Flamurin nga Vlora për tu ngritur në Trebisht). Sepse nuk ndryshoj Djali i xhaxhait të babait tim tim të shtrenjtë, Gjezair Myftar Terziu, u bë invalid duke qenë Partizan i „Brigadës së I-rë“). Dhe vetëm nga plagët e thella të gdhendura në gurin e shpirtit tim e ndjej botën. Dhe ai ndryshon me stinët e bukurisë së tij kalimtare, plaket në përsëritje dhe ndërron jetë i zhytur në kotësi.
Disi në heshtje, përtej fjalëve dhe kohës së kaluar, Trebishti më krijoi kështu. Tani pyes veten, a është vërtet e mundur të shpjegosh veten se ku ke lindur, mes historisë kaq të fshirë?
Vite më parë, në fëmijëri, Trebishti ishte parajsa ime e ëndrrave. Pa ndryshim shkova te shkëmbi në Gabor dhe u ula në fund, mbi greminë, në kundërshtim të heshtur të frikës që duhej të më mbronte në të tashmen. Mbi kokën time kaluan tufa resh, deri në Stugarë, të zhytura në pluhur dhe verë, të vetë-mjaftueshme gjatë ditëve të javës dhe plot admirim turistik. Pas zhurmës së rrufeve të zbrazëta sipër, qielli u bë blu, një kronikë e pashkruar, e lënë pas në scriptorium hyjnor, e pakuptueshme për kujtesën e shkurtër njerëzore. U përpoqa ta imagjinoja jetën në këtë kodër para pranisë sime të vetmuar në gurin e një legjende dhe më pas, para syve të mi, një skenë shkëlqeu. Mes dekorit të mureve mesjetare prishja priste ringjalljen.
7 korrik 2018. Raduçi hap dyert e tij engjëllore në pritje të audiencës së padukshme të mbuluar me vellon mend-afshe të reve që kryqëzojnë kufinj, histori dhe legjenda, e cila ka zbritur në shpatin drejt Stugarës, duke ndriçuar pasdite të shenjtë, thuajse mjaft mbretërore. Në një seri shfaqjesh nga kompozita e Livalleve të Lenishtes, dhe përmes vizionit virtuoz të natyrës më të përshtatur të Garit, Trebishti gjallërohet për botën e tij të pasur me ujë, ajër të pastër, lule shumëngjyrëshe, gjelbërim e lloj-llojshmëri frutash. Hapësira bëhet e ngopur me dinamikë, zbrazëtitë e kohës janë të mbushura me fragmente të historisë, përrallave, lëvizjeve, muzikës së pandalshme të flladueshme dhe pamjeve që të shpien vetëm në ëndrra e qetësim absolut. Pushtimi artistik i kodrës me ngjyrat që vetëm ndjesia e një natyre të tillë të jep po vërshon me ngjyra. Lozhat e gjelbërta të errëta të pllajave përreth thithin shtrirjen e ndezur të perëndimit të diellit dhe rrezatojnë natën me bojë të ngrohtë. Yjet në kupolën qiellore shkruajnë një autograf argjendi. Fillon skena e epokave. Ajo ndërthur të sajin dhe të huajin në një harmoni titujsh kaleidoskopike që e dërgojnë shikuesin në bëmat e përgjakshme të Atilës, e djegin në pasionet e Karmenit, ose e bëjnë më të mençur në vitalitetin triumfues të grekut Zorba. Por sot është radha e operës së pashkruar, asaj opere që vetëm një mjedis i tillë e dirigjon dhe ka fatin e shijon.
Në këtë skenar nuk ka fjalë. Në këtë skenar ka një imagjinatë që të shpie sa afër dhe larg. Ngjan?! Një histori e bukur dashurie në Perandorinë e largët, e ngjyrosur me butësi, mizori dhe trishtim. Në podiumin e ndriçuar, botët e të mundurve dhe pushtuesve përplasen, kulturat ndryshojnë, paqja i kundërvihet luftës me butësinë e zambakut dhe këmbënguljen e zvarritësit. Dhe pikërisht në shumëgjuhësinë e keqkuptimit njerëzor, burrë e grua, të ndarë nga rrënimi i ndërsjellë, ndizen për njëri-tjetrin...
Gradishta është një linjë më vete. Aty është rrënoja. Por aty është dhe Kalaja që dëgjon. Njerëzit dhe rrënojat, të lashta dhe të tashme u binden zërave të pabesueshëm që e kanë shtrembëruar hapësirën në një membranë vibruese, depërtuese shpirtërore. Përtej hollësisë së jashtëzakonshme të tingullit, shpirtrat tanë të lodhur nga kujdesi harrojnë papërsosmëritë e qenies. A e dini se sa kushton për të shpëtuar nga grackat e prakticitetit? Një natë në Trebisht, nën harkun e qiellit të fronit të vjetër, i ndriçuar nga një fjalë e kënduar njerëzore. Duartrokitje me dirigjim mistrish dhe çekiçësh! Duartrokitje mjeshtrish në shekuj!
Muret, sikur të jenë portat e kodrës që ndan Radikën, mbyllin dyert e tyre të rënda dhe në orën një pas mesnate shpërthen shfaqja mbi Koxhaxhik. Aty ndodh mrekullia e dikurshme e syve të mi, që ndajnë atë që ndjenin pikërisht atëherë kur gjyshi dhe gjyshja ime, në kohë të ndaluar ngriheshin nën tingujt e tupanave të shtetit fqinj, të vazhdonin ritualin e agjërimit dhe besimit në syfyr. Duket sikur në këmbë është publiku. Publiku nuk mund të shkëputet nga lamtumira e kryeveprës. Dhe e gjitha ngjan si në një skenë shfaqjeje. Turistët e huaj, të çmendur nga admirimi, fotografojnë dhe filmojnë spektaklin që të fal vetëm Trebishti nga kjo pikë. Emocioni nxit një rrëmbim gjithëpërfshirës. Historia derdhet me ngjyra të përgjakshme mbi Ograjë, kullon mbi kullat e betejës dhe shuhet në gri në këmbë në këmbët e fortesës së rrënuar. Pa fjalë, në vokale të tërbuara, një kor shpërthen nëpër shekuj si në një pikëllim vullkanik dhe shpresë therëse. Qindra sy janë ngjitur me lazerët e gjelbër në qiell. Fluturat e natës së mendimeve tona janë të mpira. Përmes fillit të tyre pa gjumë bëhem i vetëdijshëm për fenomenin Trebisht dhe historinë e tij të pashkruar e të bërë të njohur ndonjëherë. Ky fshat, ngjan sërrish në këmbë, si dikur në bedenat e Kalasë së Gradishtës së lashtë, mbetet dhe është një krijesë që i ka duruar kalbjes dhe i rikthehet rilindjes. Në të, jeta dhe vdekja nënkuptojnë të njëjtën gjë. Valët e epokave të kaluara e kanë ngurtësuar atë mbi kodrat përreth dhe e kanë shkrirë hijeshinë e tij të padurueshme me shpirtin tim, përgjithmonë. Por qyteza e vjetër nuk është vetëm një bukuri e dukshme në mendim dhe në rrëfenja, ajo ka lënë dhe në këtë ekzistencë mjaft dhurata natyrore, njerëzore dhe të tjera shenja. E heshtur, e zhytur në hesikizmin e kohës, ajo e fsheh shpirtëroren e saj të mbijetuar në manastire e afreske, si dhe në afresket tronditëse të kishave të Arbërisë, nga ku edhe sot shenjtorët na shikojnë me sy të mprehtë e njerëzor.
15 korrik 2018. Fjetja. Një festë për të gjallët dhe të vdekurit. „Rosa rosit vo arbanoshka zemja“ (Vesa veson në tokën arbërore) kumbon nga prania dhe dëfrimi. Duket e gjitha si një qasje luksoze, të mbushura tavolinat dhe çadrat, ashtu si dikur mirëpresin mysafirët me skarë të nxehtë dhe birrë të ftohtë. E ndjen nga Prisoj melodinë e Drinit, që bashkohet tutje dhe jo shumë larg në Dibër të Madhe. Në një rrugë të ngushtë, më shumë si një rrugicë me gurë, gjej portën e Kishës së Vërnicës, Shenjtorët Kryeengjëjt. I fshehur në një oborr të madh, që nga jashtë i përshtatet një shtëpie, tempulli i besimit dhe duket i shpëtuar në një kapsulë guri. Pas mureve skeptike të kohërave, gëzimi i mbetet nocionit të fshatit që prodhoi në vite intelektualë me emër dhe që tashmë është shkatërruar ashpër. Në dritën e holluar të pasdites së vonë, parashikoj një emocion të ri unik.
Sot fillon të shkruhet ashtu ndryshe ajo që nuk është shkruar për Trebishtin e madh. Shkrimi është si një shfaqje në një rast të tillë. Shfaqja përfshin elementë të vjetër e të rrinj. Akustika unike e kohës, më ngjan me atë të Kishës së Vërnicës, apo të Gjinovecit, një pamje e shtruar për tu shkruar, ashtu e ilustruar me afreske të mahnitshme, që thith qenien njerëzore me ngjyrat e saj të Rilindjes. Publiku mungon, por në shkrimin tim publiku po vjen. Njoh fytyra nga, Tuçepi, Ostreni i Vogël, Gjinoveci, Klenja, Ostreni i Madh, Stebleva, Kojoveci, Lejçani, Orzhanova, Lubeleshi, fytyra që i kam njohur në spartakiada dhe konkurse qysh në fëmijëri, takoj miq të ardhur nga atdheu i huaj, të pandarë nga të tyret, të etur për shtëpinë e tyre shpirtërore. Nën kupolën e Kryeengjëjve tingëllojnë telat virtuozë të interpretuesve. Mes tyre është dhe një vajzë që ka legjendën dhe mitin e saj në këtë telajo shekujsh, një vajzë që u bë mit dhe që më pas u bë dhe legjendë, ajo Ajshja që u ngri në Gari bashkë me delet e saj dhe fati që ajo ishte në moshën 9-vjeçare, vetëm një fëmijë e rënë në mëkatin e rëfimit dhe të arsyes për të riedukuar me një të shkuar, qoftë edhe e mallkuar. E pandarë nga identiteti i saj, ajo rikthehet çdo herë në përralla të tjera, rikthehet me fjalë e rrëfime të lëna nga të parët, ashtu e tërhequr nga dashuria për vendlindjen, të cilën e shndërron në art vetëm kur shkruhet, qoftë dhe me pak fjalë.
Aty tashmë ka muzikë. Duke dëgjuar muzikën e lartë, nuk mund t'i heq sytë nga afresket e trasha në muret e djegura tre herë të Trebishtit, të cilat më tregojnë edhe një rrjesht Bibël dhe një sure nga Kurani i lënë diku pas në histori të tilla lutjesh njerëzore tek Zoti. Në hyrje, të të gjitha hyrjeve të të mbledhurave gojore, historia e një dëshmie, rrëfenja e një shtëpie, ngjan të të bëhen kryeekspertë në këtë sipërmarrje ndryshe, ku Trebishti, tregohet se ekziston përtej ekzistencave të zhytura thellë nëntokë, se sipas supozimeve të arkeologëve dhe restauruesve, bëhet fjalë për portretet murale të banorëve vendas që kanë jetuar në shekujt e hershëm, të përdorura dhe të shfrytëzuara dhe si dokumente në Manastirin e Heladonit në Greqi, nga piktorët si modele gjatë shkrimit të tempullit. Ndjenja është e mahnitshme. Hyjnia në tiparet e zakonshme njerëzore. I kryqëzoj sytë me paraardhësit e mi të shenjtë, të pikturuar me veshje kanonike. Engjëj tokësorë, njerëz qiellorë, fytyra në faqet e gurta të përjetësisë. Koncerti i lodhur por i qetë në mendjen time përfundon mes duartrokitjesh. Jashtë nata vjen me valë të ngrohta. Blicet e kamerave dhe bisedat e animuara mbushin oborrin e ndriçuar përballë kishës, ku nis koktejli kushtuar ngjarjes. Por nuk dua të kthehem në kohën time. Mbrapa, në heshtjen e tempullit, një dëshirë e imja tretet dhe pothuajse ashtu e tretur mbetet. Për të dëgjuar një shfaqje në gjuhën e vjetër. Vetëm një zë dhe fjalë drejtuar kupolës. Siç ishte dikur. Asnjë duartrokitje. Një fluturim drejt Zotit që do ta kujtoj për një jetë. Në rrethin përballë altarit qëndron pamja më e mrekullueshme e dhuratës natyrore të Zotit, Orllojca.
„Të lutem,“ i them, „këndo vetëm për mua“. Ati ynë, ti je në qiej... Kur shpirti gëzohet, enkorja është e tepërt.
Unë nuk dua të largohem nga ky vend, i përjetshëm dhe i përhershëm.
„Zoti na ruaj Trebishtin.“ E para Balaja, e dyta Muçina, e treta Çelebija. Pse nuk them Roma, Londra… ?! Kur kaloj nëpër të, kaloj nga realiteti në realitet. Botët e lashta të fronit më konsumojnë dhe vetëm koha, duke prerë pa mëshirë kohën numëron orët që kalojnë. Deri në kthimin tim të radhës, deri në një rritje tjetër të aurës së tij magjike, me emrin e bukur Trebisht.
18 korrik 2018. Valixhet janë të mbushura. I gjithë rendi im i shënuar me një ndjesi të paparë, duke si një rrjesht i pafund përpara, por që është gjithashtu i renditur siaps një plani bindës. Kaosi i emocioneve mbetet në kurrizin tim. Këngët e zogjve, shansi i fundit për t'u zgjuar bukur para nisjes. Zërat e tillë janë shumëgjuhëshe. Bota është derdhur mbi kalldrëmin e rrugës së ngushtë. Në gjysmë errësirën e ftohtë të pemëve me hije, vezullimet e rënda të argjendta, rruaza shumëngjyrëshe dhe aroma e kafesë së freskët që piqet diku afër mbush mëngjesin e nxehtë. Ndaloj në afërsi të shkollës dhe dyqaneve, në zemër të fshatit. Trebishti i vërtetë ruhet atje, në fotografitë e mëdha të modës së vjetër në muret e kafenesë së rregullt, në shkëlqimin ranor të kolonave unike, nën harqet e verandave të gurta. Nuk ka vend tjetër të tillë në Shqipëri. E krijuar si një botë më vete kjo bukuri natyrore, ndërtesa që ndoshta i duruan kohërave por që heshtën dhe heshtin për kohërat. Heshtin dhe tani…. Gjatë gjithë vitit, këtu zhvillohen heshtjet më të mëdha që kanë simbolikën e heshtjes me adresë të përhershme. Heshtja si një kulturë më vete mbetet një oaz për kulturë, mirëkuptim, dhe ndoshta mund të quhet dhe relaksim.
Porosit një kafe dhe shikoj teksa të rinjtë mbajnë celularë dhe flasin tashmë me të gjithë Botën anembanë. Po afrohet ajo që vjen gjithnjë e më pranë. Po afrohet koha …Koha që të lë kohën pas. “Çfarë e provokoi këtë titull interesant?”, pyes vetveten. Dhe e ndjej pse. Nuk kam kohë. Kam vetëm pak minuta liri verore. Dhe pastaj, vetëm rrugë dhe kilometra. Por unë jam një krijues. Ky është momenti i krijimit, momenti i kaosit të lumtur përpara ekuilibrit vrasës të harmonisë. Prandaj, vendos të jem imagjinar në një event të hapur. Për të hyrë në dinamikën e krijimit, në atë pjesë të lëvizjes kur fluturon nga niveli dhe fut kokën në re të kohërave. Suksesi është kalimtar. Është emocioni për ta bërë atë që ka rëndësi që të bëhet! Dhe e bëj, pavarësisht mungesës së kohës, pavarësisht konfliktit të gjuhëve dhe distancave, pavarësisht logjikës së thjeshtë globale se është absurde të jesh një ishull në trup, por në shpirt një botë e vjetër froni me një mori gjembash të pashërueshme!
20 korrik 2018 - Tetor 2024. Unë, me hir të Zotit, mërgimtari i paplotësuar, shkrova... dhe do të shkruaj përfundimisht diçka ndryshe për brezat që ishin dhe ikën, për fatet që ishin dhe u fikën, për brezat e ndryshëm natyrisht që kanë një rrënjë të madhe në Trebisht.
Vazhdon…
Komentar