Pse Zija Çela shprehet: „Dashuri deri në vdekje për gjuhën“?
Nga Fatmir Terziu
Zija Çela është një nga mbrojtësit tanë më kryesorë dhe të pafalshëm të gjuhës shqipe. Ish-redaktori i dikurshëm i medias së shkruar u vendos si i tillë në artikujt e tij, në analizat e tij, në komentet e tij, në këshillat e tij, në librat e tij, në hulumtimet e tij, në të gjitha krijimet e tij. Në librat e tij, ai është rikthyer disa herë te thelbi domethënës që na bën të mirëkuptojmë arsyet pse Zija Çela, shprehet „dashuri deri në vdekje për gjuhën“ (Çela; 11/07/2022). Me këtë nëntekst kuptojmë thelbin që metohet jo pak herë, pra si të shkruhet proza shqipe korrekte, e thjeshtë, e saktë dhe e këndshme dhe si të shmangen gabimet e teksteve, neologjizmat e shëmtuara, si dhe përdorimi i gabuar.
Qasja e Zija Çelës ndaj gjuhës së prozës shqipe është thellësisht e kuptueshme. Gjykimet plotësuese (jo komplimentuese) të 'të sakta' dhe 'të pasakta' dhe 'të drejta' dhe 'të gabuara' janë kapur prej kohësh gjerësisht në fushën e krijimtarisë nga progresistët, siç kanë bërë në shoqëri në përgjithësi. Në të vërtetë, Çela fajëson plotësisht standardet e zymta të sistemit tonë për gjendjen e pakëndshme të gjuhës sonë amtare sot. Ai sheh shenja të rënies së saj jo vetëm në gjuhën popullore të rastësishme, por edhe në shtyp, akademi dhe botën e krijuesve, ku konfuzioni, dembelizmi dhe turbullira janë të shumta.
Në këtë aspekt, Çela nënkupton (dhe lexuesi nxjerr përfundimin) se ne kemi nevojë për libra të tillë si ai i tij, sepse ka pasur një krizë të gjatë autoriteti. Ne nuk e dimë më se çfarë është shqipja e drejtë dhe e gabuar, sepse shumica e njerëzve kanë pasur shumë frikë ta thonë këtë në klimën tonë të rrënjosur të mosgjykimit. Për këtë kuptohet dhe mirëkuptohet edhe letra që i dërgoi publikisht Rexhep Qosja në vitin 2022 kur një shoqatë me emrin „Teuta“ i dha Zija Çelës një çmim, ku në thelb më së shumti ishte për këtë temë.
Ja si shkruante midis të tjerave Rexhep Qosja: „Qëndrimi ndaj gjuhës është në këtë krijimtari, si ka thënë për gjuhën shkrimtari i shquar Franc Kafka, dashuri deri në vdekje. Krijimtaria letrare e Zija Çelës është krijimtari, në të cilën janë të ngjeshura fjalët dhe në të cilën janë larghedhëse mendimet. Ngjeshja, dendësia, thukëtia semantike e shprehjes i ka dhënë mundësi të mëdha thellësisë së mendimeve e meditimeve të Zija Çelës. Për të gjitha këto vlera dhe për vlerat e tjera që do t’i theksojnë anëtarët e Jurisë, të cilët do ta arsyetojnë vendimin e tyre për t’iu dhënë Çmimi i Shoqatës “Teuta” Zija Çelës, e quaj të arsyeshëm propozimin që do të mund të bëhej dhe do të ishte mirë të bëhej vitin e ardhshëm: që Zija Çela të propozohet për Çmimin Nobel.“ (Qosja, 11.07. 2022).
Po me shkrimtarin Rexhep Qosja, sipas citimit të tij „[krijimtaria e Zija Çelës] është krijimtari e disallojshme e shumaspektore, në të cilën me fjalët janë bërë beteja kundër të këqijave politike, shoqërore, morale e kombëtare dhe në të cilën njëkohësisht janë bërë beteja për rëndësinë, kuptimin, figurshmërinë e bukurinë e fjalës.“ (ibid) Pra, mes kësaj mund të flasim dhe duhet të flasim për të drejtën dhe të gabuarën. Nuk duhet të jesh student i gjuhëtarit zviceran Ferdinand de Saussure për të kuptuar, siç bëri ai mbi njëqind vjet më parë, se fjalët nuk kanë kuptim të brendshëm, se rëndësia e aplikuar për to është përfundimisht arbitrare dhe ndryshon me kalimin e kohës dhe hapësirës. Megjithatë, shoqëritë mund të funksionojnë vetëm nëse ata që flasin të njëjtën gjuhë bien dakord për përkufizimin e fjalëve, edhe nëse këto përkufizime janë kontigjente dhe proteanike.
Në këtë drejtim, është e domosdoshme që ne t'i përmbahemi nocioneve 'të sakta' dhe 'të pasakta', 'të drejta' dhe 'të gabuara'. Duhet të kemi parasysh se këto koncepte fjalësh vetëm ndonjëherë përcjellin gjykime morale. Ato gjithashtu kanë kuptime paralele, neutrale që zbatohen për faktet, numrat dhe konvencionet, të tilla si '2 + 2 = 4 është e saktë', ose 'gratë' është mënyra e gabuar për të pluralizuar 'grua'.
Kjo mund të ketë shumë debate. Mund të lind shumë kritika dhe kritikë. Çela, dhe po ashtu dhe vetë Qosja kanë shumë kritikë. Shumë debatojnë shpesh me veprat e tyre, dhe shumë ngrenë lart mesazhin dhe vlerën, arsyen dhe dedikimin për didaktikën e tyre të modës së duhur. Por e gjitha sa themi ka të drejtë që saktësia, korrektësia dhe, si rrjedhojë, eleganca, janë qëllime gjuhësore që ia vlen të ndiqen në leximet e shkrimet e Zija Çelës.
Ai nuk ka frikë të gjykojë, gjë që nuk është befasuese duke qenë se ai është një gazetar dhe shkrimtar me temperament të thellë konservator. Ai as nuk ka frikë të quhet pedant; në të vërtetë, ai është fjalë për fjalë krenar që e quan veten të tillë (dhe me 'fjalë për fjalë', fjalë për fjalë do të thotë 'fjalë për fjalë'). Dhe as nuk heziton të bëjë pika që duhen përsëritur në lidhje me përdorimin e vazhdueshëm e të pasaktë: që të jesh 'i painteresuar' do të thotë të jesh i mërzitur dhe të jesh 'i pa interesuar' do të thotë të jesh i paanshëm. Sqarimi i tij i dallimit ndërmjet "përgënjeshtrimit" dhe "gënjeshtrimit", me pohimin e dytë që kërkon provë, është i detyrueshëm.
Tek proza e Zija Celës natyrshëm lind arsyeja që nënkupton thelbin që shpjegon ndryshimin midis 'nënkuptoj' dhe 'përfundoj' gjithashtu ndihet e detyrueshme, tek leximi dhe mesazhi i thënë thjesht, pra një shkrimtar nënkupton, një dëgjues, ose lexues kur pozitiviteti konkludon me mbajtjen pastër dhe bukur të gjuhës shqipe. Ose më saktë me atë që Qosja thotë: „Krijimtaria e tij letrare, eseistike dhe publicistike është një pasuri shpirtërore me mëvetësi e origjinalitet të veçantë shumë e rëndësishme e letërsisë sonë kombëtare.“ (Po aty).
Comments