Nga libri, tek udha, realiteti dhe miti
Nga Fatmir Terziu
Në Tiranë, në kryeqytetin e Atdheut tim të dashur, Shqipërisë, po organizohet këto ditë Panairi i 27-të i librit në Tiranë. Është festë e madhe. Është më shumë se kaq për këdo që e quan veten, lexues, libërdhashës, krijues, historian, kërkues, poet, a shkrimtar. Por rastet e tilla janë plan, janë arsye, janë mall dhe jo thjesht dëshirë për ata që janë larg. Sidoqoftë është festa për një mjet që është një libër e që sipas normativave të përcaktuara nga Fjalorët më me përvojë në botë, shërben për regjistrimin dhe shkëmbimin e informacionit, zakonisht në formën e tekstit të shkruar, ose imazheve, që lidhet së bashku midis një kopertine të përparme dhe të pasme, por jo vetëm kaq është libri aty ku mbetet Historia më së shumti. E aty mbetet ajo që shkruhet se pas shumë e shumë kohërave, ajo ndodh të harrohet, ndodh të zhduket. Kështu duke i urruar me zemër e me shpirt udhë të mbarë e të suksesshme kësaj feste të madhe të Librit, unë do të sjell disa çaste, e disa pika që mbesin në udhëtimin tim të fundit e në atë që unë ia kam shtruar librit tim më të fundit që i përket që zone të bukur, një fshati të madh që ka nxjerr mendje e duar të artë, që ndërtuan në shekuj Botën anembanë. Dhe pa e zgjatur libri, „Trebishti: Miti, Legjenda, Realiteti“, të cilin ia dhurova shkollës së këtij fshati dhe Bibliotekës së Universitetit „Aleksandër Xhuvani“ të Elbasanit, më vjen në ndihmë të uroj me thelbin e tij të mirë… E ndërsa ende e mbaj në fyt freskinë e Ujit të Bekuar natyral të Çezmës së Llangës, mendja diçka tjetër më bluan, ndoshta ndryshe, krejt ndryshe nga ajo që shkruaj…
1.
Në mars-prill të vitit 1944 në afërsi të fshatit Trebisht të Gollobordës, pikërisht në vendin e quajtur Shabanaren, afër Livajcës, në rrugën shkurt për në Ostren të Vogël u rrëzua një avion lufte. U dëgjua zhurma e rrënies së tij, asokohe të trazuar në zonën kufitare të sotme midis dy shteteve, që bashkohen nga një Doganë e thjeshtë, Republikës së Maqedonisë së Veriut dhe Republikës së Shqipërisë, dhe më pas asgjë. Heshtja e mbuloi atë rrënie nga ajri. Po dhe gjurmët u shuan nga materialet prej duralumin që u bënë ushqim për ata që i lidhte zanati. Kështu pjesët e tij u morën dhe mbetën shenja enësh guzhine, apo dhe shenja enësh dhe mjetesh për larje, e për të mbajtur ujë. Disa të tjera ngelën në memroje e rrëfenjat në vite u bënë rrëmujë.
I pari që guxoi dhe shkoi tek vendi i rënies së avionit thonë se ishte Tahir Balla, nga fshati Trebisht „Bala“, një njeri mjaft trim, i zoti, zanatçi, por që që kishte dhe një detyrë të madhe të përkujdesej asokohe për të vetmen çezëm që kishte ajo lagje, çezmën me sheh të madh përpara, të ndërtuar me gurë të gdhendur e të urdhëruar e sponsorizuar nga një mik i ngushtë i Mbretit të Shqiptarëve Ahmet Zogu I-rë. Thonë se emrin e kishte Bastri. Më pas një fotografi i ishte dërguar vetë Mbretit nga Qazim Kasa, për të cilin fillimi i vitit 1942, ka qenë dhe ëndërra fëminore e Kapitenit të Parë Qazim Kasa, për t’i shërbyer trojeve shqiptare me përkushtimin e jetës së tij, kur u emërua pranë Komandës së Divizionit Ushtarak të Prishtinës në Kosovë. I lindur në vitin 1914 në fshatin Trebisht-Bala të Gollobordës dhe i rritur në një familje që mezi e siguronte bukën e gojës, qysh në fëmijëri ai ëndërronte të vishte uniformën ushtarake. Dhe ndërsa dallohej për vyrtytet e zgjuarsisë natyrale që e karakterizonin atë, air a në sy të mësuesit nga Dibra e Madhe Ramadan Sefedini që i afroi mësimet e para deri në vitin 1927, aty në vendlindje. Ai studioi bashkë me bashkëmoshatarët e tij Nexhmedin Zajmi, që më pas studioi për pikturë Mustafa Shahinaj, që vijoi normalen për mësuesi Lutfi Mehmeti që studioi më tutje për diplomaci etj. Kurse vetë Qazimi ndoqi studimet e mesme në gjimnazin e Tiranës, studime që i kreu në vitin 1933. Duke parë rezultatet e tij të shkëlqyera dhe vlerat ushtarake të shfaqura, vet Mbretëria Shqiptare e Naltmadhërisë së Tij Zogu i Parë, Mbret i Shqiptarëve, i akordoi Qazim Kasës një bursë për në Akademinë Ushtarake të Torinos, ku ai kreu më pas për shtatë vjet nga 1934-1941 studimet dhe kursin pasuniversitar të specializimit duke merituar gradën Kapiten i Parë dhe titullin Oficer i Shtatmadhërisë.
Sot Çezma e Madhe e firmosur nga vetë Mbreti Zogu I nuk ekziston, ajo shtrihet diku tjetër, diku në një shtrat që vetëm errësira e sheh dhe endjek. Afër saj ishin emra të tjerë si Jakup Balla, që mbajtën gjallë zanate të ndryshme deri vonë, apo dhe të tjerë e të tjerë, që duhet një artikull tjetër ndoshta më me vlerë…
2.
Të zbulosh Shqipërinë tënde këto ditë do të thotë shumë gjëra. Për të ditur se ku ta kërkosh. Si ta mbrosh atë. Dhe ndonjëherë... si ta krijosh atë. Shumë gabimisht përpiqen ta ndryshojnë atë, dhe pak e vjedhin atë siç është leximi gjetkë, apo agresiviteti ndaj saj në forma dhe formate të ndryshme, deri në hamëndësi dhe ligje. Sepse vendi ynë është monolit, pavarësisht kohës dhe bëmave tona. Ne vetë jemi ata që venitemi, fije legjendash stërgjyshore të gërshetuara si në qilimin e endur në tezgjahet e stërgjysheve, gjysheve dhe nënave tona të shtrenjta, të dënuar në harresë, ose disa herë falë talenteve në ringjallje, sipas zgjedhjeve tona njerëzore në këtë jetë shumë të hutuar dhe të shkurtër, por mos harroni: rrufe.
Shpesh pyes veten pse ne shqiptarët jemi kaq të aftë të kritikojmë njëri-tjetrin dhe të mos lëmë kurrë një hapësirë të ndritshme në shpirtin tonë për lavdërim? Për të mirën që kemi bërë. Ose çfarë kemi ndërtuar. Dhe madje edhe për emocionin e asaj që do të donim të bënim. Përderisa e ndajmë. Le ta kalojmë atë. Për dikë që mund ta bëjë atë të ndodhë. Nëse vetëm në botën e tij. Sipas besëlidhjeve të ringjalljes së brendshme të paraardhësve të tij të denjë.
Prandaj, sot do t'ju tregoj një histori të vërtetë që fillon me hutimin tonë dhe përfundon me një shëmbëlltyrë botërore për mirësinë. Historia shqiptare, udha jetike, udha e ndërlidhjes qytetëse dhe njerëzore. Duke ndodhur me shpresën e rilindjes në vendin tim të ndryshuar, aty ku mbetem i malluar ende në vapën e tetorit dhe rrëmujën e atdheut mërgimtar që prek lotësh mallin e kthyer në grushta ditësh dhe për pak pushim në trojet e veta, gjeta dikë që të lavdëroja. Dhe në një mënyrë që do të emociononte ndërtuesit e asaj Shqipërie, ku do të ishte e kuptueshme pyetja e verbër e gjyshit tim të shtrenjtë, që në krah të gjakut tim, Ali Kapllan Terziut, që solli Flamurin kuq e zi nga Vlora të valëvitej në Trebisht të Gollobordës, do t'u fliste atyre me shumëgjuhësi e shumëbestytni – „ku është shqiptari?" Dhe e saktë. Dhe unë dëgjoj, si atëherë në odën e madhe, të shtruar me qilima të bukur, me dysheme të gdhëndura mjeshtërisht nga mjeshtri i punimit të drurit, Sali Shevroja e me mure të gdhëndura artistikisht nga jashtë e të lyera me gëlqere të bardhë e të zbukuruara me rul special, që linte pas lule shumëngjyrëshe.
Dhe mbetet tek Shevrojat. Një fis i respektuar që kishte ndërtuar teliza, musandra në vite e shekuj anembanë nga Selaniku në Tiranë, që kishte ndërtuar ura e vlera të tjera në mbarë Shqipërinë, tashmë kishte vetëm një qasje të thjeshtë e të vogël në memorje. Dhe e gjitha të dukej thjesht se e gjitha kishte mbetur në një harresë dhe errësirë ku dikush i panjohur të mban fort jetimllëkun e harresës për dore. Të paktën ky i fundit me tendencën e lapsit që ti mbetet disa dekreteve të vështira për ti kuptuar. E unë shoh atë që është shkrirë si qiri, apo si një grumbull bimësish të shtrira si silazh, nga vetë dora e madhe e natyrës, që ka punuar si ka dashur dhe e ka lënë thjesht si një imazh. Tashmë memorja është rrëmujë. Përrenjtë kanë shkarë. Kanë marë përpara çka ngjarë. Nuk ka kanale kulluese, nuk ka desha me drunj dhe prita uji, nuk ka… Dhe pyes vetveten: A ka njerëz? Tek-tuk disa emra familjesh. Tek-tuk… Kjo është e gjitha në një pikë ku shtrihej Urvishta, vendi ku vlonte vrulli i topit të rrumbullakët dhe ku ushtrohej mundja. Sot pylli i Barshicës dhe i Orllojcës ka zbritur për ti marrë frymën e bukurinë e saj.
Dhe nga ajo pikë e hedh syrin andej matanë, atje ku edhe syri nuk mund të hidhej vite më parë. Ndjej mall. Është vërtetë ndryshe, ndryshe dhe të duket se vetë Zoti atje e ka strukur shejtanin në shishe dhe me sa duket për të shpëtuar nga i Madhi, është strukur këndej dhe sigurisht nga halli. Pse? Rruga nga Qafë Thana deri në Trebisht është e asfaltuar, por ndërsa në fshatrat më të afërt të kufirit fqinj asfalti shkoni deri në shtëpi, në këtë fshat edhe rrugët janë ngatërruar, jo më të jenë të asfaltuar. Asfalti shkon deri në qendër, aty ku ka tre a katër klube për ata që e shohin ndoshta përditësinë e tyre krejt ndryshe. E aty afër është shkolla, aty ku ndoshta ndonjëherë, dhe kjo për festën e saj emërmadhe e kujton koha.
- A keni veshur këpucë të rehatshme? – pyet me dashamirësi, zëri i strukur në vetvete i gjyshit tim të shtrenjtë, që duke qëndruar si një bust i pastiluar, me një imazh të qartë e të bukur, mes miniaturës matriarkale bukuroshe të ndasisë territoriale, Xhepisht të Maqedonisë së Veriut dhe fshatit Trebisht, shtrirë në tre lagje të mrekullueshme, si një pendarë nga e djathta e Zotit në gjirin e Ballkanit trojan. Xhepishti i kufirit të sotëm të Maqedonisë së Veriut, afër dhe shumë afër Trebishtit dhe Dibrës së Madhe. Nga tarraca e një vile të bukur, pritja e një udhëtimi pas në kohë më mbart me një palë atlete praktike, me të cilat mezi pres të futem në të kaluarën zbathur të atdheut të mirë, që pikëtakimin e parë jo më imagjinar, së pakut mes takimit me prezencën e Spiro Markut, e mbart në Vërnicë.
- Unë jam nga këtu - shpjegon mikpritësi im. Dhe nuk kam se si ta lë më vetëm Vërnicën. Derisa më tregon për shkollën e dikurshme dhe kishën që prek shenja të tjera. Më tregon se punon në një lokal-restaurant të hapur, por që ishte bosh, pa klientë, që ka ndërtuar Ylber Kamberaj me një ortak tjetër. Dhe mendja ime shkon përtej në dëgjime të hershme. Udhëton më tej. Shkon më larg se këmbët. Ngelet në Karasanicë, e mbetet mbi Bunar. Rreth pusit dhe frymëzimit të tij për romanin tim „Bunari“. Rreth shtëpive dhe njerëzve, të kaluarën dhe të tashmen. Për kohën kur punova mësues në Ostren të Madh. Për rrugën që është në hall. Për të moshuarit dhe fëmijët. Për ata që kanë shkuar dhe ata që vijnë. Në botën e trazuar nga largimet masive…
Por edhe në botën e krijuar për të mirë, në të cilën më çoi rastësia jo e rastësishme. Sepse në idilin rural të një këndi shtëpie, duke ikur me egoizëm nga mendimet e trazuara që më ndjekin, i mbështjellë në një top në mosbesim ndaj vetes dhe të tjerëve, takova... pikërisht derën ku ka banuar vite të tëra mësuesi i paharruar Ferit Shahin Ademi, mësuesi që ka edukuar me dhjetra e dhjetra breza në vite. Dhe mu duk sikur bota e atjetejshme ishte kthyer në një botë tjetër të dhimbshme. Porta e madhe e kësaj shtëpie që kishte mbartur peshën e viteve, që kishte përcjell miq e dashamirës në vite ishte e ngrirë, e mbyllur e dyllosur si një „gjallesë“ e pa frymë. Si kjo portë pak më tutje është dhe gërmadha e shtëpisë që lindi të Madhin Nexhmedin Zajmi, por edhe mjaft të tjera e të tjera…, që i kanë mbuluar jo vetëm themelet, por dhe emrat. Emëdhenj me ferra.
3.
E kështu shkoj m ëtej. E shkuara në trupin e Pemës së Jetës nuk është vetëm moli i stacionimit të rrëfenjave të shkuara cep më cep të veshëve në morinë e dëgjimit dhe përcjelljes, por dhe tek Zotërimi i njohurive, sepse kjo nuk e vret ndjenjën e habisë dhe misterit. Gjithmonë ka më shumë mister dhe më shumë do të mbetet, sa më shumë që një relalitet i harruar vazhdon e tretet. Shkrimi, krijimi, baza tek memorja, kërkon dhe ka nevojë për tunikën e qashtërsisë... Në të njëjtën kohë edhe ajo kryesorja, që mbetet zelli dhe talenti, për të eksploruar dhe mësuar të gjitha gjërat, shkrimi kërkon që të gjitha gjërat të jenë brenda ndjesisë, jashtë asaj që ka mbetur misterioze dhe e pashpjegueshme, me qëllim që toka dhe qielli, sikurse tërë hapësira, të jenë jo më pafundësisht të egra, të pasurvejuara dhe të pazbuluara nga ne, sepse kështu mbesin vërtet mister dhe të pazbulueshme. Sidoqoftë ne jemi ata që jemi dhe kurrë nuk mund të ngopemi nga ekzistenca, trashëgimia, madje nga vetë natyra.
4.
Trebishti është një fshat me tre lagje. Një lloj vendbanimi i shpërndarë, i vendosur në tre-katër shpate me diell pranë rrugës që të shpie në Dibër të Madhe përgjatë rrjedhës së pasme të Drinit të Bardhë dhe që mbetet i ndarë nga kufiri me të nëprmjet faqes së shpatit ku shtrihet Lagjja Çelebi. Nga veriu është i rrethuar nga kodra thuajse të zhveshura, me kalimin e kohës të prera nga përrenj, të tejmbushur aty-këtu me ferra e pyje të mbushura dhe ndonjë gjendje të zhveshur që i përket drurëve gjethengushtë. Në 20-30 vitet e fundit një pjesë e madhe e këtyre shpateve janë rigjallëruar dhe pamja e terrenit po ndryshon gradualisht. Në jug, përtej rrjedhës së burimit të Raduçit, ngrihet vetë mali me të njëtin emër me drurë të lartë.
Historia e largët e fshatit nuk dihet. Nuk dihet se kur është vendosur dhe nga kanë ardhur kolonët e parë. Emri i tij lidhet me emrin dhe numërorin shqip tre-bishta, të shqiptuar nga vendasit dhe në gjuhën e folur vendase, forma e të cilit është ruajtur në gjuhën letrare, por popullsia e shqipton atë Trebishta, më rrallë Trebishte. Sipas traditës, emri u dha në kohët e lashta nga themeluesit e tij. Mbi fshat nga disa anë zbresin përrenj të vegjël e të rrëmbyeshëm në kohë shirash. Në kohë të hershme thuhet sipas legjendës se në Trebisht Bala kalonte një lum i madh, i cili sipas legjendës është kthyer dhe rrjedh në fshatin fqinj Malestren. Tani lumi është kthyer në një burim të freskët që shfrytëzohet nga vendasit. Pikërisht këtu u ndalën kolonët e parë dhe e lidhën emrin me tërësinë e përmendur. Sipas një legjende tjetër, kolonët e parë që vinin vendosnin një bukë për të kaluar natën, sepse hahej gjatë natës dhe kjo ishte një shenjë se vendi ishte i bekuar dhe i përshtatshëm për t'u vendosur. Kështu fshati e ka marrë emrin nga tre lagjet e tij që vinin merrnin një copë bukë këtu dhe ishin në një bashkëjetesë të kënaqshme.
Banorët janë më ë shumti të besimit muhamedan. Vetë Trebishti ka pasur disa familje të krishtera por që janë larguar në vitet e komunizmit. E fundit ka qenë familja Stojku në Çelebi.
Ekziston një legjendë që para shfaqjes së murtajës fshati ishte i madh, me shumë shtëpi dhe se këtu mbahej një treg i madh e kishte një kështjellë, që ende sot e kësaj dite vendi ku ndodhej ajo quhet Gradishtë.
5.
Gjithmonë jam përpjekur të përcaktoj atavizmin e kujtesës sime. A janë këto kujtimet e paraardhësve të mi, të grumbulluara në zinxhirin e gjeneve që shtrënguan ekzistencën time kalimtare tokësore? Apo njohuritë tekstuale të historisë, që e kanë zëvendësuar të vërtetën për ngjarjet dhe njerëzit me hamendjet e viteve dhe ndikimeve, apo dhe dedikimet e urdhërimet e autoriteteve të titulluara, të vendosura me çdo kusht të provojnë veten përmes interpretimeve të së shkuarës?
Dhe ndoshta, kjo është thjesht ndjenja ime e përkatësisë, ndaj një vendi, një zone, një fshati, një kodre dhe një mali, një përroi dhe një zalli, që e përqafon atë për shekuj... Si një brez energjie nëpër të cilin kam notuar deri më sot, një shqiptar në trup dhe një gjemb në shpirt, deri në lakimin e fundit të qenies sime të fortifikuar. Sepse nuk ndryshoj. Dhe vetëm nga plagët e thella të gdhendura në gurin e shpirtit tim e ndjej botën. Dhe ai ndryshon me stinët e bukurisë së tij kalimtare, plaket në përsëritje dhe ndërron jetë i zhytur në kotësi.
Disi në heshtje, përtej fjalëve dhe kohës së kaluar, Trebishti më krijoi kështu. Tani pyes veten, a është vërtet e mundur të shpjegosh veten se ku ke lindur, mes historisë kaq të fshirë?
Vite më parë, në fëmijëri, Trebishti ishte parajsa ime e ëndrrave. Pa ndryshim shkova te shkëmbi në Gabor dhe u ula në fund, mbi greminë, në kundërshtim të heshtur të frikës që duhej të më mbronte në të tashmen. Mbi kokën time kaluan tufa resh, deri në Stugarë, të zhytura në pluhur dhe verë, të vetë-mjaftueshme gjatë ditëve të javës dhe plot admirim turistik. Pas zhurmës së rrufeve të zbrazëta sipër, qielli u bë blu, një kronikë e pashkruar, e lënë pas në scriptorium hyjnor, e pakuptueshme për kujtesën e shkurtër njerëzore. U përpoqa ta imagjinoja jetën në këtë kodër para pranisë sime të vetmuar në gurin e një legjende dhe më pas, para syve të mi, një skenë shkëlqeu. Mes dekorit të mureve mesjetare prishja priste ringjalljen.
7 korrik 2018. Raduçi hap dyert e tij engjëllore në pritje të audiencës së paduskhme të mbuluar me vellon mendafshe të reve që kryqëzojnë kufinj, histori dhe legjenda, e cila ka zbritur në shpatin drejt Stugarës, duke ndriçuar pasdite të shenjtë, thuajse mjaft mbretërore. Në një seri shfaqjesh nga kompozita e Lenishtes, dhe përmes vizionit virtuoz të natyrës më të përshtatur të Garit, Trebishti gjallërohet për botën e tij të pasur me ujë, ajër të pastër, lule shumëngjyrëshe, gjelbërim e lloj-llojshmëri frutash. Hapësira bëhet e ngopur me dinamikë, zbrazëtitë e kohës janë të mbushura me fragmente të historisë, përrallave, lëvizjeve, muzikës së pandalshme të flladueshme dhe pamjeve që të shpien vetëm në ëndrra e qetësim absolut. Pushtimi artistik i kodrës me ngjyrat që vetëm ndjesia e një natyre të tillë të jep po vërshon me ngjyra. Lozhat e gjelbërta të errëta të pllajave përreth thithin shtrirjen e ndezur të perëndimit të diellit dhe rrezatojnë natën me bojë të ngrohtë. Yjet në kupolën qiellore shkruajnë një autograf argjendi. Fillon skena e epokave. Ajo ndërthur të sajin dhe të huajin në një harmoni titujsh kaleidoskopike që e dërgojnë shikuesin në bëmat e përgjakshme të Atilës, e djegin në pasionet e Karmenit, ose e bëjnë më të mençur në vitalitetin triumfues të grekut Zorba. Por sot është radha e operës së pashkruar, asaj opere që vetëm një mjedis e tillë e dirigjon dhe ka fatin e shijon.
Në këtë skenar nuk ka fjalë. Në këtë skenar ka një imagjinatë që të shie sa afër dhe larg. Ngjan?! Një histori e bukur dashurie në Perandorinë e largët, e ngjyrosur me butësi, mizori dhe trishtim. Në podiumin e ndriçuar, botët e të mundurve dhe pushtuesve përplasen, kulturat ndryshojnë, paqja i kundërvihet luftës me butësinë e zambakut dhe këmbënguljen e zvarritësit. Dhe pikërisht në shumëgjuhësinë e keqkuptimit njerëzor, burrë e grua, të ndarë nga rrënimi i ndërsjellë, ndizen për njëri-tjetrin...
Gradishta është një linjë më vete. Aty është rrënoja. Por aty është dhe Kalaja që dëgjon. Njerëzit dhe rrënojat, të lashta dhe të tashme u binden zërave të pabesueshëm që e kanë shtrembëruar hapësirën në një membranë vibruese, depërtuese shpirtërore. Përtej hollësisë së jashtëzakonshme të tingullit, shpirtrat tanë të lodhur nga kujdesi harrojnë papërsosmëritë e qenies. A e dini se sa kushton për të shpëtuar nga grackat e prakticitetit? Një natë në Trebisht, nën harkun e qiellit të fronit të vjetër, i ndriçuar nga një fjalë e kënduar njerëzore. Duartrokitje me dirigjim mistrish dhe çekiçësh! Duartrokitje mjeshtrish në shekuj!
Muret, sikur të jenë portat e kodrës që ndan Radikën, mbyllin dyert e tyre të rënda dhe në orën një pas mesnate shpërthen shfaqja mbi Koxhaxhik. Aty ndodh mrekullia e dikurshme e syve të mi, që ndajnë atë që ndjenin pikërisht atëherë kur gjyshi dhe gjyshja ime, në kohë të ndaluar ngriheshin nën tingujt e tupanave të shtetit fqinj, të vazhdonin ritualin e agjërimit dhe besimit në syfyr. Duket sikur në këmbë është publiku. Publiku nuk mund të shkëputet nga lamtumira e kryeveprës. Dhe e gjitha ngjan si në një skenë shfaqjeje. Turistët e huaj, të çmendur nga admirimi, fotografojnë dhe filmojnë spektaklin që të fal vetëm Trebishti nga kjo pikë. Emocioni nxit një rrëmbim gjithëpërfshirës. Historia derdhet me ngjyra të përgjakshme mbi Ograjë, kullon mbi kullat e betejës dhe shuhet në gri në këmbë në këmbët e fortesës së rrënuar. Pa fjalë, në vokale të tërbuara, një kor shpërthen nëpër shekuj si në një pikëllim vullkanik dhe shpresë therëse. Qindra sy janë ngjitur me lazerët e gjelbër në qiell. Fluturat e natës së mendimeve tona janë të mpira. Përmes fillit të tyre pa gjumë bëhem i vetëdijshëm për fenomenin Trebisht dhe historinë e tij të pashkruar e të bërë të njohur ndonjëherë. Ky fshat, ngjan sërrish në këmbë, si dikur në bedenat e Kalasë së Gradishtës së lashtë, mbetet dhe është një krijesë që i ka duruar kalbjes dhe i rikthehet rilindjes. Në të, jeta dhe vdekja nënkuptojnë të njëjtën gjë. Valët e epokave të kaluara e kanë ngurtësuar atë mbi kodrat përreth dhe e kanë shkrirë hijeshinë e tij të padurueshme me shpirtin tim, përgjithmonë. Por qyteza e vjetër nuk është vetëm një bukuri e dukshme në mendim dhe në rrëfenja, ajo ka lënë dhe në këtë ekzistencë mjaft dhurata natyrore, njerëzore dhe të tjera shenja. E heshtur, e zhytur në hesikizmin e kohës, ajo e fsheh shpirtëroren e saj të mbijetuar në manastire e afreske, si dhe në afresket tronditëse të kishave të Arbërisë, nga ku edhe sot shenjtorët na shikojnë me sy të mprehtë e njerëzor.
15 korrik 2018. Fjetja. Një festë për të gjallët dhe të vdekurit. „Rosa rosit vo arbanoshka zemja“ (Vesa veson në tokën arbërore) kumbon nga prania dhe dëfrimi. Duket e gjitha si një qasje luksoze, të mbushura tavolinat dhe çadrat, ashtu si dikur mirëpresin mysafirët me skarë të nxehtë dhe birrë të ftohtë. E ndjen nga Prisoj melodinë e Drinit që bashkohet tutje dhe jo shumë larg në Dibër të Madhe. Në një rrugë të ngushtë, më shumë si një rrugicë me gurë, gjej portën e kishës së Vërnicës, Shenjtorët Kryeengjëjt. I fshehur në një oborr të madh, që nga jashtë i përshtatet një shtëpie, tempulli i besimit dhe duket i shpëtuar në një kapsulë guri. Pas mureve skeptike të kohërave, gëzimi i mbetet nocionit të fshatit që prodhoi në vite intelektualë me emër dhe që tashmë është shkatërruar ashpër. Në dritën e holluar të pasdites së vonë, parashikoj një emocion të ri unik.
Sot fillon të shkruhet ashtu ndryshe ajo që nuk është shkruar për Trebishtin e madh. Shkrimi është si një shfaqje në një rast të tillë. Shfaqja përfshin elementë të vjetër e të rrinj. Akustika unike e kohës, më ngjan me atë të Kishës së Vërnicës, apo të Gjinovecit, një pamje e shtruar për tu shkruar, ashtu e ilustruar me afreske të mahnitshme, që thith qenien njerëzore me ngjyrat e saj të Rilindjes. Publiku mungon, por në shkrimin tim publiku po vjen. Njoh fytyra nga Tuçepi, Ostreni i Vogël, Gjinoveci, Klenja, Ostreni i Madh, Stebleva, fytyra që i kam njohur në spartakiada dhe konkurse qysh në fëmijëri, takoj miq të ardhur nga atdheu i huaj, të pandarë nga të tyret, të etur për shtëpinë e tyre shpirtërore. Nën kupolën e Kryeengjëjve tingëllojnë telat virtuozë të interpretuesve. Mes tyre është dhe një vajzë që ka legjendën dhe mitin e saj në këtë telajo shekujsh, një vajzë që u bë mit dhe që më pas u bë dhe legjendë, ajo Ajshja që u ngri në Gari bashkë me delet e saj dhe fati që ajo ishte në moshën 9-vjeçare, vetëm një fëmijë e rënë në mëkatin e rëfimit dhe të arsyes për të riedukuar me një të shkuar, qoftë edhe e mallkuar. E pandarë nga identiteti i saj, ajo rikthehet çdo herë në përralla të tjera, rikthehet me fjalë e rrëfime të lëna nga të parët, ashtu e tërhequr nga dashuria për vendlindjen, të cilën e shndërron në art vetëm kur shkruhet, qoftë dhe me pak fjalë.
Aty tashmë ka muzikë. Duke dëgjuar muzikën e lartë, nuk mund t'i heq sytë nga afresket e trasha në muret e djegura tre herë të Trebishtit, të cilat më tregojnë edhe një rrjesht Bibël dhe një sure nga Kuarni i lënë diku pas në histori të tilla lutjesh njerëzore tek Zoti. Në hyrje, të të gjitha hyrjeve të të mbledhurave gojore, historia e një dëshmie, rrëfenja e një shtëpie, ngjan të të bëhen kryeekspertë në këtë sipërmarrje ndryshe, ku Trebishti, tregohet se ekziston përtej ekzistencave të zhytura thellë nëntokë, se sipas supozimeve të arkeologëve dhe restauruesve, bëhet fjalë për portretet murale të banorëve vendas që kanë jetuar në shekujt e hershëm, të përdorura dhe të shfrytëzuara dhe si dokumente në Manastirin e Heladonit në Greqi, nga piktorët si modele gjatë shkrimit të tempullit. Ndjenja është e mahnitshme. Hyjnia në tiparet e zakonshme njerëzore. I kryqëzoj sytë me paraardhësit e mi të shenjtë, të pikturuar me veshje kanonike. Engjëj tokësorë, njerëz qiellorë, fytyra në faqet e gurta të përjetësisë. Koncerti i lodhur por i qetë në mendjen time përfundon mes duartrokitjesh. Jashtë nata vjen me valë të ngrohta. Blicet e kamerave dhe bisedat e animuara mbushin oborrin e ndriçuar përballë kishës, ku nis koktejli kushtuar ngjarjes. Por nuk dua të kthehem në kohën time. Mbrapa, në heshtjen e tempullit, një dëshirë e imja tretet dhe pothuajse ashtu e tretur mbetet. Për të dëgjuar një shfaqje në gjuhën e vjetër. Vetëm një zë dhe fjalë drejtuar kupolës. Siç ishte dikur. Asnjë duartrokitje. Një fluturim drejt Zotit që do ta kujtoj për një jetë. Në rrethin përballë altarit qëndron pamja më e mrekullueshme e dhuratës natyrore të Zotit, Orllojca.
„Të lutem,“ i them, „këndo vetëm për mua“. Ati ynë, ti je në qiej... Kur shpirti gëzohet, enkorja është e tepërt.
Unë nuk dua të largohem nga ky vend, i përjetshëm dhe i përhershëm.
„Zoti na ruaj Trebishtin.“ E para Balaja, e dyta Muçina, e treta Çelebija. Pse nuk them Roma, Londra… ?! Kur kaloj nëpër të, kaloj nga realiteti në realitet. Botët e lashta të fronit më konsumojnë dhe vetëm koha, duke prerë pa mëshirë kohën numëron orët që kalojnë. Deri në kthimin tim të radhës, deri në një rritje tjetër të aurës së tij magjike, me emrin e bukur Trebisht.
18 korrik 2018. Valixhet janë të mbushura. I gjithë rendi im i shënuar me një ndjesi të paparë, duke si një rrjesht i pafund përpara, por që është gjithashtu i renditur siaps një plani bindës. Kaosi i emocioneve mbetet në kurrizin tim. Këngët e zogjve, shansi i fundit për t'u zgjuar bukur para nisjes. Zërat e tillë janë shumëgjuhëshe. Bota është derdhur mbi kalldrëmin e rrugës së ngushtë. Në gjysmë errësirën e ftohtë të pemëve me hije, vezullimet e rënda të argjendta, rruaza shumëngjyrëshe dhe aroma e kafesë së freskët që piqet diku afër mbush mëngjesin e nxehtë. Ndaloj në afërsi të shkollës dhe dyqaneve, në zemër të fshatit. Trebishti i vërtetë ruhet atje, në fotografitë e mëdha të modës së vjetër në muret e kafenesë së rregullt, në shkëlqimin ranor të kolonave unike, nën harqet e verandave të gurta. Nuk ka vend tjetër të tillë në Shqipëri. E krijuar si një botë më vete kjo bukuri natyrore, ndërtesa që ndoshta i duruan kohërave por që heshtën dhe heshtin për kohërat. Heshtin dhe tani…. Gjatë gjithë vitit, këtu zhvillohen heshtjet më të mëdha që kanë simbolikën e heshtjes me adresë të përhershme. Heshtja si një kulturë më vete mbetet një oaz për kulturë, mirëkuptim, dhe ndoshta mund të quhet dhe relaksim.
Porosit një kafe dhe shikoj teksa të rinjtë mbajnë celularë dhe flasin tashmë me të gjithë Botën anembanë. Po afrohet ajo që vjen gjithnjë e më pranë. Po afrohet koha …Koha që të lë kohën pas. “Çfarë e provokoi këtë titull interesant?”, pyes vetveten. Dhe e ndjej pse. Nuk kam kohë. Kam vetëm pak minuta liri verore. Dhe pastaj, vetëm rrugë dhe kilometra. Por unë jam një krijues. Ky është momenti i krijimit, momenti i kaosit të lumtur përpara ekuilibrit vrasës të harmonisë. Prandaj, vendos të jem imagjinar në një event të hapur. Për të hyrë në dinamikën e krijimit, në atë pjesë të lëvizjes kur fluturon nga niveli dhe fut kokën në re të kohërave. Suksesi është kalimtar. Është emocioni për ta bërë atë që ka rëndësi që të bëhet! Dhe e bëj, pavarësisht mungesës së kohës, pavarësisht konfliktit të gjuhëve dhe distancave, pavarësisht logjikës së thjeshtë globale se është absurde të jesh një ishull në trup, por në shpirt një botë e vjetër froni me një mori gjembash të pashërueshme!
20 korrik 2018. Unë, me hir të Zotit, mërgimtari i paplotësuar, shkrova... dhe do të shkruaj përfundimisht diçka ndryshe për brezat që ishin dhe ikën, për fatet që ishin dhe u fikën, për brezat e ndryshëm natyrisht që kanë një rrënjë të madhe në Trebisht...
6.
Askush më mirë se sa duart e nënave që zgjasin fijet e tezgjahut nuk mund ta përcaktoj fillin e një Legjende. Ky fill që u ngul bashkë me ngjyrat, marifetet e zanatit dhe estetikës, bukuritë dhe qëndisjet e papara, ishte dhe filli që mishëroi vetë Legjendën. Legjenda sikurse miti, eci paralel mbi tezgjah dhe u mishërua në të në Fjalë. Dhe netët mes dashurisë së paparë, e bënë më shumë se një përrallë, ndërsa ktheheshin nga gdhendja e gurit të gjithë ata që vinin nga rendi i Burrit. E kështu mori udhën e tij të rrëndë, ky trend, derisa u bë Legjendë…
Legjenda tregon, se kur Zoti vendosi t'u ndante të mirat e fatet e Zanateve dhe atyre të Natyrës njerëzve, ato të mira që i përkisnin në aftësi, e mençuri, territor e në vend pjellor, banori i asaj zone, ishte në dy frontet e tij më të ndjeshme të asaj kohe. Njëra palë qëndiste me duar të arta tokën ende të pamatur, dhe tjetra, ajo burrërorja i qepte fytyrën estetike gurit që të bëhej kështu forma më e bukur e së ardhmes që i jepte më shumë jetë, asaj që Zoti e dëshironte vetë. Kjo e zënë tipike e duarve, muskujve dhe mendjes, nuk u shpëtoi dot syve. Syve të krijuesit, që ndiqte barazinë dhe meritoren.
Dhe kështu, duke qenë i zënë banori i këtij vendi përrallor, natyrisht nuk mbeti i fundit nga planet e Zotit në atë kohë. Ndërsa banori punëtor dhe duarartë i asaj zone nuk arriti dot as të flasë, Zoti ia dha e ia përzgjodhi vetë atë Parajsë. Ia përzgjodhi vetë me dorë, duke i thënë me një zë të butë e të urtë, që të vazhdonte të qëndiste e të koloriste sikurse e bënte atë tokë. Dhe kështu të bënte, e të qëndiste dhe pjesën Tjetër, që më pas iu bë rendi për ta quajtur Mjeshtër.
Dhe në fakt Trebishti, ky vendbanim perlë, me tre lagjet e tij të mëdha, erdhi në ditët e tij më të bukura me bukuritë e tij, ujin e bollshëm, pjellorinë dhe një mori pamjesh panoramike dhe mitike të pabesueshme. Dhe këtu mes formës më të bukur estetike, të gdhendjes së gurit, duke e bërë art më vete, dhe tjerrjes e qëndisjes estetike të fillit, duke e bërë pjesë të bukurisë së veshjeve të kësaj jete, erdhi dhe legjenda mes nesh, sikurse vijnë rrëfenjat vesh më vesh…
Dikur kishin rënë nga sytë e Zotit, tre gjerba lotësh, që përpëliteshin mbi degë të mëdha lisi. Njëra ishte në të mystën e degëve, tjetra në majën e së djathtës, e tjetra në majën e së majtës. Rrekeshin të lëngëta e të sinqerta në përpëlitje e sipër. Kaluan mjaft stinë, ikën vjeshta, vera, pranvera dhe u gjendën në dimër. Në një nga dimrat më të egër moti u bë i verbër. Vetëm ato tre bulëza të kristalta u bënë tre pika të arta. Ndriçuan tërë hapësirën dhe mbi ta u pleks drita e mori udhë jeta. Ndërsa ndodhi kjo, të treja në paq u ndanë dhe krijuan një hapësirë të bardhë, ama asnjëherë tresh të ndarë. Dhe kështu secila nisi jetën e saj. Kur ndiheshin zhurmëra ata fap rrëshqisnin si kristal dhe bëheshin bashkë. E prapë, e prapë në një fillim të mbarë.
Sa herë që ndodhte kjo, dhe ndonjë shenjë e dhimbshme, ato pika të bardha e të kristalta bëheshin bashkë e më të fuqishme. Ikte prej tyre ajo që kishte prodhuar shije të frikshme. Dhe mot pas motit, atyre u iku shija e lotit. Dhe kështu vendosën të krijojnë secila nga një çati, njëra në Muçinë, tjetra në Bala, dhe tjetra në Çelebi. Një herë, duke u gdhirë ata dëgjuan një zhurmë më të madhe se zhurmërat e tjera. Kishte dalë Drini i Bardhë nga vendi dhe u dukej se i shembi. Dhe kështu dhanë sinjalet e tyre prapë dhe vendosën të bëhen bashkë. Ata vendosën të kalonin natën në Gradishtë dhe në mëngjes, nëse njëri prej tyre zgjohej i pari, t'i thërriste dy të tjerët të kalonin zallin, dhe të gjendeshin në Prisoj, ku më së shumti do të kërkonin ndonjë mundësi për ta zgjidhur hallin.
-Takohemi në Prisoj, dhe aty do të flsim e vendosim njësoj, - thanë të tre.
Të tre bashkëbiseduan, folën dhe shkuan të flenë. Por njëri nga të tre, nuk e mbajti fjalën dhe nuk i mbylli sytë tërë natën. Ende nuk kishin kënduar gjelat e parë, ende nuk kishte gdhirë agimi i bardhë, kur ai u ngrit i qetë dhe, pa thirrur dy të tjerët, vazhdoi me shpejtësi rrugën e errët mes Radikës të gjente një vend të qetë. Pas një kohe të gjatë kënduan gjelat, zbardhi qielli dhe njëri u zgjua, fërkoi sytë i përgjumur dhe, duke parë që njëri mungonte dhe nuk ishte aty, se kishte thyer marrëveshjen dhe i kishte gënjyer, i bërtiti me inat tjetrit të fjetur. Ai fshiu sytë dhe u ngrit i prekur.
- Oh më trembe, çfarë ka ndodhur?
Ja, shiko! Ai shikoi përreth, por më pak i shqetësuar. Në çast ktheu sytë nga qielli dhe diçka pëshpëriti.
- Dhëntë Zoti, nuk harron atë emër që e kemi në mendje, të shposh pyjet e malet e të na krijosh një …, të na krijosh një ditë një Trebisht!
-Çfarë? - pyeti tjetri.
Dhe ashtu përsëriti me kujdes duke bërë me gisht, ja që atje ku ka shkuar të ringrej një tjetër Trebisht. Ai kishte vërtet një arsye. Sytë e tij ishin ngjizur shpejt dhe Natyra i kishte dhënë të drejtë. Aty lindi birin e tij të shenjtë. Dhe një ditë kur ata kërkon emra, ai shkundi veten dhe hapi e mbylli menjëherë sytë dhe u tha se do ta quanin Trebisht.
Pas shumë kohësh, ata dy të tjerët u hodhën në kërkim dhe vrapuan përgjatë gjurmës së rrugës që ai kishte bërë, dhe e kapën. E dëgjuan dhe i lanë në dorë vendimin e kahershëm.
- Kjo puna tjetër është një vendim i brendshëm. Djali juaj le të qëndroj. Le të trashëgoj… Fundja le të kemi dhe një tjetër Trebisht! Kështu e gjetën gjuhën aq sa hap e mbyll sytë. E kështu, më në fund, të tre ranë në një vendim të urtë, u mblodhën tek Livadhet e buta nën Raduç. Kur panë atë begati dheu të kuq, atë tokë të begatë e të butë, atë ujë të freskët e me rrjedhë të butë, gati shkrepën mendimet si rrufeja, dhe bënë plane të reja. E kush e di pse, këta tre zbritën përsëri në tre pikat e tyre, duke marë ujin e pastër, malin e paqtë dhe fushën e begatë. E kështu kur dielli zbriti më i fortë e më i qartë një ditë, mbi kreshta me gurë të bardhë përqark shkruhej me të madhe Trebisht.
E kështu guri ishte një bekim tjetër, thanë atëherë ata me vete. Guri vërtet ishte një tjetër jetë. Guri ishte në zemër të malit. E ai mal asokohe ishte grua. Emrin e kishte Orlla. Ajo grua një ditë u martua me Koçon, malin tjetër ngjitur, pa dëshirën e prindërve. Dhe kështu lindi zemërimi. Një ditë ata u ngritën të merrnin hak. Dhe tërë malit në fjalë i vunë zjarr. E dogjën dhe gurin. E guri i djegur, iu duk atyre se tashmë kishte vdekur. Por kur iu afruan pranë, e panë, ai gur ishte po i bardhë. E ashtu të zemëruar e hodhën në ujë. Ai gur ulërriu dhe zhurma e tij bëri bujë. Dhe që të mos u ndodhte ndonjë gjë e keqe e morën me kujdes gurin që e dogjën dhe e futën në ujë, dhe e vendosën në një gropë të madhe. Gropa u mbush. Por guri, tashmë nuk ishte më i fortë dhe i ngurtë, ishte kthyer në një magji të butë.
-Të lyejmë me të murret, - thanë njëzëri. Të lyejmë muret që të shpëtojmë nga të këqijat, - shtuan në korr. Dhe kështu u bë. Kur ia behën nga anët e tjera, panë se atje bardhësia kishte mbushur tërë atë vend. Dhe të gjithë ngelën pa mend. Të gjithë mbetën pa fjalë. Një marifet të tillë askush nuk e kishte dëgjuar më parë.
Kur panë një gjë të tillë ata e mbuluan gropën me gurin e djegur e të zhytur në ujë mirë e mirë. Nuk duhej të gabonin kësaj here. Dhe kur kthyen kokën të shikonin andej nga ishte habia, dikush bërtiti me të madhe“ „Gëlqere, gëlqere!“ Zhurma që bënte guri i djegur dhe i përvëluar pasi ishte nxjerrë nga uji, në atë gropë vazhdonte të zhurmonte… „gël…qerre…“; „gël…qerre…“ Dhe kështu ata e bekuan atë gurr kësaj here:
- Dhëntë Zoti që të mos të të mallkojmë më pas dere. Por kur ata që vinin e iknin dhe e shihnin, në trup u dilnin mornica. Ndaj nuk dihet ende pse atë grop të madhe ku ata e hodhën atë gur të djegur e të shuar në ujë, e quajtën Vërnica!
Që nga ajo kohë guri i asaj zone vazhdon të zhurmoj e të largoj tërë mallkimet e kohërave. Dhe syri kur e shikon për një kohë të gjatë mbetet në zjarr. Prandaj ajo anë, e cila shikon drejt tërë hapësirës, është gjithmonë e bardhë dhe e gurtë, dielli i shkëlqen në ballë. Më shpesh, guri ta kthen në sy një vështrim hyjnor dhe më pas të buzëqesh, zbardhet, zbukurohet dhe i tërheq njerëzit drejt tij, që edhe ata ta shikojnë nga afër sakrificën e tij të bukur dhe ta shijojnë bardhësinë që u fali së bashku për të larguar të gjithë të këqijat e asaj zone.
Vazhdon … Lexoni librin tim: „Trebishti: Miti, Legjenda, Realiteti“
Comments