Nga Fatmir Terziu
Abstrakt
Radhë gjendet një poezi që të strukë thellë mes pak fjalëve të saj, tërë tundimin filozofik të një romani, madje të parathotë krejt leximin e tij të thellë. Më tej ndodh që një poezi e tillë ka jo pak, por tre romane brenda saj. E pabesueshme? Jo. Është fakt të cilin e bindëm në arsyen tonë teksa dëgjuam bashkëbisedimin e veçantë të poetes Luljeta Lleshanaku me gazetarin Enkel Demi në emisionin e tij tipik të RTSH-së (Via Youtube). Dhe në këtë ndalesë analitike risjellim paksa nga ky komunikim:
Enkel Demi: “Ju keni botuar vëllimin poetik “Fëmijët e natyrës” (2006) dhe aty kam lexuar një poezi që sjell në vegimin dhe ndjesinë time një roman të tërë..., apo e kam gabim?”
Luljeta Lleshanaku: “Buzëqesh..., ndjehet ngushtë dhe falenderon. Faleminderit, ë..., faleminderit Enkel... E ndjej në fakt mirë, se këtë synon poezia ime. Ashtu është...”
Më tej poezia e përzgjedhur lexohet dhe sillet subjekti prognozë me romanin. Pikëtakimi filozofik. Racional dhe tejet poetik...
Kjo analizë synon pikërisht anën racionale të poezisë së Lleshanakut, mes së cilës gjuha e veçantë dhe leximi biblik (hyjnor) i kësaj gjuhe poetike e bën atë të flasë në çdo gjuhë të Globit njësoj. E bën të flasë gjallë poezinë shqiptare mes përditësisë së temave të saj. Më tej përditësia e temave në një këndvështrim tipologjik, ku arsyeja është më shumë se metaforë poetike, më shumë se fjalëlindja poetike, një arsye më shumë në atë që Mitrush Kuteli e ka shprehur qartë se njeriu bëhet ‘poet, pa i thënë vetes poet’ (Kuteli, 1943: 3-25). Dhe në këtë rast poezia që mendonte Kuteli, por që sot e kanë shprehur mjaft të tjerë si ‘poezi personale’ duket se është pikërisht edhe çelësi i leximit. Ai çelës që bën poezinë të gjej ‘dashnorin’ lexues të saj.
Leximi i poezisë dhe dyert e ‘shkyera’
Leximi i poezisë së Luljeta Lleshanakut?! Mjaft njerëz sot e bëjnë këtë me dëshirë. Të tjerë, pa ndonjë problem, sepse e ndjejnë shijen estetike të fjalës së poetes. Në anën tjetër nëse të tjerët harxhojnë pak kohë duke iu kushtuar vargut të Lleshanakut, natyrisht do të fillojnë të dashurohen me poezinë ose do të fillojnë të kursejnë të kenë librat e poetes në shtëpinë e tyre, në xhepat e palltos, në çanta e ngado...
Për kënaqësinë e tillë, ne sot u ndalëm në këtë arsye, duke thënë atë që në fakt sot është thënë në disa gjuhë për poeten e kalibrit Global, ku fjala poetike konkurron denjësisht, aty ku fjala e artit është Art! Po çfarë është ndryshe mes asaj sublimes ‘ku fjala e artit është Art’, në një kohë kur leximi i poezisë është edhe një dyzim mes dyerve ‘të hapura’ dhe dyerve ‘të shkyera’ të ‘poet-ushtrisë’ shqiptare e më gjerë? Akoma më keq kur gabimi vjen gjetkë, nga menteshat e ndryshkura të disa portëzave që shkelmohen dhe lartësohen kollaj. Fare lehtë bëhen katrama apo kartona që ndotin ajrin pas rrufeve me lëvdata... Të tillat kanë shqetësuar edhe të tjerët. Po si?
Në vitin 2007 ndiqja një kurs për poezinë në Universitetin e Roehamptonit. Në këtë kurs na sollën mes kolegësh një video, ku botuesi i të mirrënjohurës “Bloodaxe”, Neil Astley, i bënte sulm gjendjes aktuale të poezisë. Ai kritikoi ‘mbylljen e dyerve’ për talentët e reja, por nuk harroi të shprehej edhe për ‘shkyerjen’ e dyerve nga disa që janë apo s’janë për të hyrë në ato dyer. Ai e bëri këtë si një parantesë për redaktorët dhe kritikët..., që hyjnë padashje në një lojë duale në ‘kurriz të talenteve’, në veçanti, të grave dhe shkrimtarëve të pakicave etnike. Për këtë qëllim njëmbëdhjetë poetët kryesorë britanikë të kohëve moderne dhanë reagimin e tyre ndaj ankesave të tij. Dhe poetët folën: Sheenagh Pugh: “Unë do të mendoj se poezia ka qenë gjithmonë një interes i pakicës, pasi ajo kërkon një sasi të caktuar të inteligjencës dhe në kohë dhe vende të ndryshme, më inteligjentët nuk janë në shumicë.”
Andrew Motion: “Njerëzit do të nxitojnë për të të treguar Neil Astleyn, se këto beteja-linja kanë ekzistuar gjithmonë, dhe se gjithmonë ka përjashtime. Por sot ndarjet nuk duken si zakonisht. Pse? Pjesërisht për shkak se mosha e vjetër i sheh dallimet midis ‘specialistit’ dhe ‘jo-specialistit’ dhe studiuesi që është përforcuar masivisht nga ndryshimet në marrëdhëniet në mes të poezisë dhe akademisë poetike të çdo lloji, shpeshherë është nën trysni.”
Moniza Alvi: “Kjo pritja tregon një mënyrë të një status-kuoje poetike, mund të mbahet në kurriz të të ardhurve të talentuar me prejardhje të ndryshme..., të sigurojë modele të roleve për shkrimtarët që aspirojnë. Si me muzikën, cilësisë së saj i është gjetur shija, edhe pasi nuk pëlqehet... Le të hapen dyert.”
Anne Stevenson: “Unë jo vetëm që do të fajësoj të ashtuquajturin krijim "akademik" poetësh, por do të shprehem për rrëshqitje të përgjithshme të poezisë në vetëkënaqësi mediokriteti. Poezi që zgjat ka pak të bëjë me politikën populiste, por çdo gjë ka të bëjë me vetëdijen, vigjilencën, ndjeshmërinë ndaj tingujve dhe ritmit të gjuhës, si dhe në hijen e kuptimit.”
Henry Shukman: “Poezia e madhe, e panjohur apo e rrallë edhe pse gjithmonë misterioze, duket më në fund se herët a vonë ka për të gjetur lexuesit e saj. Gjithsesi, për aq kohë sa Homeri dhe Safo janë ruajtur si të ‘artët’, poezia do të jetë në rregull.”
Paul Farley: “Marrëdhënia midis poetëve dhe kritikëve të tyre është e ndërlikuar, por ajo që unë do të thoja është se poetët e brezit tim të lindur në vitet '60 e këtej nuk kanë pasur kritika, ata kanë qenë pre e marketingut. Që të gjithë tingujt vijnë të zymtë. Kontrata mes lexuesit dhe poetit mund të jetë plagosur, por nuk është prishur përtej riparimit.”
Sean O'Brien: “Si avokatë për poezinë e dini, të njëjtat probleme ndodhin çdo disa vjet në dikëndime të ndryshme. Ka një tërheqje drejt populizmit, pasuar nga një reagim balancues nga ‘Akademia’ poetike.”
Don Paterson: “Poezia nuk është një zhanër i quajtur "poezia e grave", as e kundërta, por redaktorët shumë shpesh janë të gatshëm të këmbëngulin për ta bërë këtë. Unë nuk mendoj se ka rëndësi se poezia është një interes i pakicës...”
John Burnside: “Në një botë që tenton për të lehtësuar "vështirësitë" nuk është gjë e keqe: poezia, si filozofi e mirë, nuk na ofron asnjë përgjigje dhe na shëron asgjë, por kjo nuk na ndalon për të menduar, ... më e rëndësishmja - të imagjinohet.”
George Szirtes: “Detyrimi i vetëm është se poezia është për të vërtetën. Nëse kjo e vërtetë është shumë popullore, apo jo, është e parëndësishme. Ajo duhet të jetë e vërteta më e mirë e mundshme dhe kjo është cilësia e vetme që i jep ndonjë shpresë për të mbijetuar.”
Kate Rhodes: “ Le të pyesim qartë pse poezia britanike ka "qëndruar gjallë."?
Kësaj pyetjeje i janë përgjigjur mjaft, por ajo që më erdhi si më e saktë ishte përgjigjja e librit me rreth 750 faqe “A poem a day” (Një poezi në ditë) të autorëve Philip Comfort dhe Daniel Partner që sjellin faktorin ‘filozofik’ dhe ‘poetik’ në balancën e kënaqësisë që të jep leximi dhe detyrimi i arsyes së të vërtetës në poezi. Kjo duket se pikëtakon edhe mendimin e Farleyt se “Kontrata mes lexuesit dhe poetit mund të jetë plagosur, por nuk është prishur përtej riparimit...” Në një farë mënyre këtë e ka bërë poezia e Lleshanakut, edhe me gjuhën e saj globale tek ardhjet e saj, sidomos tek vëllimi “Fëmijët e natyrës”. E ka bërë në fakt më herët, se ‘projekti’ i saj në këtë pikë ka qenë më i hershëm, që atëherë kur ajo në heshtjen e saj intelektuale botonte “Lumturi pagane”; “Brenda tjetër idiome”; “Trekëndësh i sforcuar rëre” (1998), në “Leka” (Shtojcë e gazetës "Rilindja"; Nr. 1533, 12 korrik, 1998, f.12).
Një ‘të falur për poezinë’
Kur Sër Philip Sidney (1595) e shkroi esenë e tij të famshme, poetja shqiptare Lleshanaku, që sot flet edhe në gjuhën e tij poetikisht, jo vetëm që nuk kishte lindur, por paraardhësit e poezisë së saj ziheshin e grindeshin në cilat germa ta rrjeshtonin vargun e tyre odave me cingërrima të teneqta shpatash. Kështu vargu i saj poetik erdhi duke pikëtakuar pikërisht atë ‘dhimbje’ mes të falurës që ai i kërkonte poezisë, duke rikujtuar lavdinë e John Pietro Puglianos, që u fliste edhe kuajve të tij në stallë me vargje poetike. Ai pikërisht u thoshte atyre, kuajve të tij, ‘se ata ishin mjeshtër të luftërave, mbanin mbi kurrizin e tyre me samar edhe trima të bëshëm, edhe mjeshtra të gjithëgjendshëm betejash me gjak’. Dhe Sidney përzgjidhte pikërisht fjalën e tij të seleksionuar, që sot ndjeshëm lidh e ndërlidh filozofinë e popullit tim që vjen në disa mënyra, por që në dy forma gati qetëson arsyen e ‘faljes’ ndaj poezisë: “Nuk ka ç’ti bëj samarit dhe i bie...” ose “Foli kuajve të dëgjojë i zoti i tyre...”.
Dhe nëse Sër Philip Sidney transmetoi mesazhin e tij mes Puglianos, në ditët që vijuan ai ritheksoi qartë dhe saktë se përse ishte ‘falja’ ndaj poezisë: “filozofët e parë kanë lindur nën maskën e poezisë...” (Sidney, 1695: 5). Dhe ata ishin filozofët e fqinjit tonë jugor, në mos gabojmë. Kështu ajo filozofi poetësh e bëri Greqinë të flasë më tej me gjuhën e saj, e bëri të ndjehet me zërrin e saj. Dhe ata, pra grekët ‘falën’ në kohë poezinë. Si? Shpenzuan për të, e kthyen dhe e rikthyen në shtrate të duhura kulture dhe kulturash. Pra, i dhanë jetë një udhe që ngriti emrin kulturor të..., vetë Atdheut të filozofëve poetë. Kështu kënduan filozofinë e tyre, Thales, Empedokles dhe Parmenides. Kënduan ata filozofinë e tyre natyrale mes verseve poetike. Apo edhe Pitagora dhe Focilidi që bënë gjallë moralin e tyre, apo Tartakus në çështje lufte, Soloni në çështje ligjesh. Ata ushtruan në fushën e tyre mes njohurive të mëdha, më parë se të quheshin diçka, apo edhe të mos quheshin poetë.
Turqia, përjashto arsyet e tjera, veç arsyeve që na diktohen, ka kapluar mjaft fate të arta poetësh. Italia na jep arsyen tjetër, që nga koha romake kur erdhi në skenë Vates, që ndau më dysh opinionin se ishte profet apo poet, se fjalët latine ‘vaticinium’ dhe ‘vaticinary’ ishin manifest, manifest njohurie të artë. Një njohuri që është parë më vonë nga lulëzimet kulturore të mjaft kombeve, që i ndërtuan çatinë e ‘faljes’ vargut të poezisë së mirëfilltë.
Kështu një mjedis i qashtër është edhe mjedisi poetik i Lleshanakut, poetes sonë të kohës me të cilën ‘falja’ është dryni që ka ngecur sirtareve, apo edhe ndonjë dosje ku kërkohet pak ridimensionim hapësirrash po(e)litike. Nuk do të gaboja nëse do të sillja ndërmend këtu se Lleshanaku poete, është poete edhe në tregimin e shkurtër, që jo pak ka të njëjtën hapësirë, me të cilën ‘falja’ mund të ristrukturohet, pasi ajo është fat(lume)keqe që ndodhet nën një çati me shkrimtarin tjetër Stani. Kjo është diçka tjetër në këtë hapësirë. Ku arti i fjalës të bën të gjesh arsyen, atë arsye që Aristoteli e trajtoi mjeshtërisht tek “Mimesis”, është lehtë të thuash se riprezantimi apo konfigurimi në vargun poetik është vetëm dukje, por të flasim më afër metaforikisht, është një pikturë që flet. Kështu është vetë poezia e Lleshanakut, që mbetet dritënajë në këndin e saj diamant. Poezia e saj e kërkon gjetkë ‘të falurën’ që Sër Philip Sidney e shtroi mjaft herët, ndërsa e dimë saktë se poezia aktualisht është rreth nesh në mënyrat më të këqija të mundshme. E çuditshme, se si poezia, nga të gjitha gjërat, është kthyer në një ndjekje të rreptë funksionale, e krijuar për të marrë rezultate. Ljo nga përdorimet tepër funksionale të poezisë që shfaqen gjithandej, e që e përshkruajnë poezinë si një pilulë katarsisi për dilemat e përditshme, deri te shpërthimi i leximit të poezisë në dukuritë e përditshme, nga funeralet deri te lamtumirë e miqve në aeroport. Ka diçka që duhet të kujtojmë për poezinë dhe mund ta them jo më mirë se kritiku letrar George Steiner, duke iu referuar ËH Auden në leksionin e tij për Shoqatën e Poezisë në Londër pak kohë më parë, dhe ky është fakti që poezia "asgjë nuk ndodh": ajo shfaq "misterin e padobishmërisë së pastër". Kjo nuk do të thotë se Shtajneri argumentoi për parëndësinë e poezisë në përfshirjen dhe pasqyrimin e botës bashkëkohore, çdo gjë tjetër veçse. Steiner bëri një lutje për një poezi që "ka akses në atë që është më emocionuese për gjendjen aktuale shpirtërore", një poezi që "mund ta bëjë atë siç duhet", dhe e cila, duke e bërë atë siç duhet, mund të bëjë, ndryshe nga shkolla e poezisë si terapi, "të jetosh me të më keq", jo më mirë. Steiner bëri thirrje gjithashtu për një moratorium mbi poezinë "që qëllimisht dhe në mënyrë eksplicite zvogëlon perceptimin tonë".
Konkluzion
Duke parë këtë dhe mjaft gjëra që nisin nga elementarja e leximit të poezisë së Lleshanakut, por dhe tek filozofikja e kumtit dhe kuptimit të diskursit të poezisë së saj, natyrisht themi se këto janë arsyet, që poezia e Lleshanakut e bën të gjallë poezinë shqiptare, pasi është thelbi, është spektri dhe vetë diskursi që emeton ajo në thellësi të fjalës së bukur. Lleshanaku është larg poezisë së polemikave, sepse nuk ka poezi që të jetë aq fajtore për tkurrjen e qëllimshme të perceptimit tonë për botën dhe për të siguruar një elastoplast të rehatshëm që e bën jetën më të lehtë me të sesa poezia e polemikave.
Kjo lloj poezie na bën të qartë se ne, populli, jemi armiku dhe pengesa jonë më e madhe. Ne kemi krijuar dhe përjetësuar një kulturë të frikës së pajustifikuar dhe të pandërprerë, diskriminimit racor, egoizmit dhe zemërimit që nuk ka të barabartë askund në këtë planet. Lleshanaku ngrihet me artin e fjalës së bukur kundër metamorfizmit të fryrë ndaj tërsësisë dhe vetvetes për të treguar se e rendja pas vargut dhe vjershëriit të sotëm nuk mbetet gjë tjetër thjesht një dëshirë për të zhgënjyer çdo njeri tjetër në planet, por plot me pretenciozitet dhe me faqe për të përfunduar me një homazh ndaj braktisjes së hipive të ashtuquajtura „poezi“, absurde absolutisht.
Comentarios