Në kujtim të 60 vjetorit nga vdekja në burgun e diktaturës të „babait të tragjedisë shqiptare„ Et'hem Haxhiademi natyrshëm po risjellim dhe shkrimin, po aq dhe kujtesën për një nga veprat e tij të vëna në skenë nga trupa teatrore e qytetit Gjirokastër, në vitin 2018-të. Vetë jeta e Haxhiademit ishte tragjike, pasi megjithëse i shpëtoi dënimit me vdjekje, ai vuajti burgjet e komunizmit ku humbi edhe jetën. Sikurse dihet mjaft personalitete të shquara të kulturës shqiptare vdiqën në burgjet e diktaturës komuniste duke lënë pas vepra që shpesh i ka mbuluar harresa.
____________________________________________________________________
Krenaria e hershme elbasanase mes Et’hem Haxhiademit në arkivat britanike
Hyrje
Libri që mori dritën e “Dielli”-t, shtypshkronjës së atëhershme shqiptare, brenda pak ditëve shënon 77 vjetorin e tij. Shënimi i këtij 77 vjetori përket me datën 25 Maj të vitit 1938-të, datë në të cilën shkrimtari shqiptar me emër në letrat shqipe, Et’hem Haxhiademi , botoi “Abeli”-n. Kjo duket në parrathënien e librit, ku autori ka vënë vendin Elbasan, dhe më pas datën përkatëse 25 maj.
Në këtë parathënie, Et’hem Haxhiademi, shkruan “Dashnija vllaznore nuk rrjedh nga ajërimi i gjakut, sikundër besojnë të gjithë, por mbas pikëpamjes s’ime nga edukata e prindëvet” (f. 5). Ky libër me shënimin përkatës ndodhet prej vitesh në Bibliotekën Britanike, me një shënim të vogël që detajon edhe përkujdesësin, apo dhuruesin e tij.
Krahas këtij libri gjendet edhe “Pirrua”, në parëthënien e të cilit autori shënon se është përfunduar së shkruari më 18 Mars 1934 dhe është libër “Tragedi” për të pasuar pastaj librin tjetër “Lyra”, një libër që i jepet lexuesit elbasanas, të Shqipërisë dhe më tej në Ditën e Verës, një datë e shënuar për trevën që e lindi dhe një ditë festive dyfish për të. Pikërisht më 14 mars 1937-të “Lyra” do të udhëtonte me ndjesinë e saj më të fuqishme letrare edhe përtej dimensioneve gjeografike.
Këto dimensione letrare dhe po aq filozofike, e shpien mes parrathënies në një ridimensionim të tij, ku ai shkruan se “Artisti apo shkrimtari që ti bënjë ballë nevojave të ejtës së tij, duhet ma përpara të merret me një punë tjetër, me ndonjë punë që i jep bukë, siç flitet këtu në Shqipëri, dhe për mjeshtërinë qi i flet zemra, të punojë nëpër orë pushimi, ose të lanë mangut gjumin enatës” (f. 3). Më tej ai shton, se “deri sa në kohën e soçme quhet një marrëzi, duhet ta ketë edhe shkrimtari fatkeq vendin në çmendinën e Vlonës” (ibid).
Vjershat e barrinjve ose “Bukovilet” autori i sjell edhe mes britanikëve në një gjuhë të pastër shqipe, mes dhjetë eklogave dhuke shënuar kështu përkthimin e parë nga gjuha latine në vitin 1922., por që botimi është bërë pas dhjetë vitesh në vitin 1932, nga shtypshkronja “Kristo P. Luarasi” në Tiranë. Ky libër në mbylljen e tij jep shënimin e vetë shtypshkronjës për koston e librin prej 1 frange ari dhe për një zbritje deri në 15% nëse blihej me shumicë. Ky libër, ka gjetur një përkujdesje edhe të britanikëve, ku vetë British Library, i përkushton ekzempalrit një veshje të trashë në vitin 1996 me një shënim të Chivers duke shtuar edhe disa fletë të bardha për të shtuar volumin e këtij libërthi të rrëndësishëm.
Më e rrëndësishmja lexohet në faqen 65 të “Lyra”-s ku Et’hem Haxhiademi, jep forcën e tij patriotike dhe intelektuale, me “Kanga shekullore 1912-1937”. Aty ai shkruan mjeshtërisht dhe poezia merr një formë të qartë e tejet diskursive:
“...i këshillove ambël qytetarët,
Të mos duroshin zgjedhën e Turqisë,
Dhe u përmende cilët janë shqiptarët,
Qi përqafoshin bishën e Azisë
Dhe qysh e denjë asht për një Komb të vjetër
Të rrojë i lir’ pa pas’ mbykqyrrje tjetër”. (f 65).
Et’hem Haxhiademi në rrjedhën arkivore britanike
I pari që ka sjellë në vëmendjen e britanikëve të studimeve të letërsisë dhe kulturës shqiptare emrin e Et’hem Haxhiademit, është studiuesi britanik Stuart E. Mann. Tek lbri i tij “Albanian literature: an outline of prose, poetry, and drama” Stuart Edëard Mann (B. Quaritch, 1955) e quan shkrimtarin shqiptar një vendas nga Elbasani, që shënon datën e tij të lindjes 1907, por që emrin e tij e shkruan Et’hem Haxhiademi. Në faqet 196-197 të “Biographical Dictionary of Albanian History”, Robert Elsie e quan me Et’hem Haxhiademi duke vendosur respektivisht dhe datën e tij të lindjes 08.03.1902 dhe datës e vdekjes 17.03. 1965. Në faqen 14 të studimit të tij “Udhëzues i Kembrixhit për Teatrin” (1995) Martin Banham korrigjon ditëlindjen e tij duke e vendosur 1902 dhe emrin e tij e shkruan në të dy format Et’hem Haxhiademi dhe Etëhem Haxhiademi. Ai shkruan “Ete'hem Haxhiademi (1902) shkroi tragjeditë e bazuara në karaktere mitologjike dhe historike - Ulysses (1921), Akili (1921), Alexandër (1921), Pirro (1934), Skënderbeu (1935) dhe Diomedi (1939).
Në arkivën britanike emrin e shkrimtarit, dramaturgut, themeluesit të tragjedisë letrare shqiptare, Et’hem Haxhiademi e gjejmë me këtë format: “Etëhem Haxhiademi”. Edhe pse dihet se në alfabetin anglez nuk gjendet gërma “ë”, prapë katalogimi i emrit të tij është i përkujdesur deri në detajin më të ndjeshëm. Ai shkruhet ashtu si në kryeradhën e librave të tij që ndodhen në këto arkiva. Dhe ne për hir të bazimit në këto arkiva do të vazhdojmë ta quajmë si të tillë, pra Etëhem Haxhiademi.
Etëhem Haxhiademi, jo thjesht si dramaturg, përkthyes dhe një figurë intelektuale e shquar shqiptare, por edhe si një urë e hershme kulturash, ka patur nderin të jetë në mesin e arkivave britanike për vite e vite me radhë, ndërsa ai fat nuk e gëzoi, as atë as edhe pasuesit e tij të nderuar. Dhe ndjen një krenari të veçantë shqiptare dhe intelektuale, kur në mjedisin britanik sheh katalogun arkivor ku shënohen statistika të leximit të hershëm të tij. Mes këtij leximi janë “Pirrua: tragedi me pesë akte” në Gjinokastër i botuar në Tiranë nga Shtëpija Botonjëse “Luarasi”, në vitin 1934; është “Lyra” e botuar në Tiranë nga shtëpia botuese “Dielli”, në vitin 1939, gjenden “Bukoliket” përkëthyer nga latinishtja prej Etëhem Haxhiademi; të autorit P. Vergil Maroni. Shënimet e botimit të këtij libri na shpien në Tiranë tek “Kristo Luarasi”, në vitin 1932. “Abeli”: tragedí me pesë akíe e shkruar nga Etëhem Haxhiademi shënohet në Elbasan, por shtypja e saj është nga “Luarasi”, në vitin 1938-të.
Dramat e Hetem Haxhiademit, një pjesë e poezisë së Fishtës, duke përfshirë këtu edhe “Lahuten e Malcis” përfaqësojnë karakteristikat e neoklasicizmit në letërsinë shqipe. Karakteristikat e neoklasicizmit në letërsinë shqipe pasohen nga shumë arsye në traditën e letrësisë popullore shqiptare dhe më pas në atë të shkruar. Në traditën shqiptare letërsia popullore dhe ajo e shkruar jo vetëm se kanë shumë përbërës të përbashkët brenda stukturës së tyre artistike, por në periudha të caktuara kohore kanë ecur paralelisht, duke përcaktuar edhe strukturat e përbashkëta zhvillimore. Kështu, për shembull, mund të thuhet lirisht se përrallat shqiptare, baladat, eposi i kreshnikëve me strukturën e vet shtresore përfaqësojnë brenda letërsisë shqipe jo vetëm fazën e saj paraletrare, mitologjike, por edhe etapat e tjera që e plotësojnë në shumë aspekte letërsinë e vjetër fetare e madje i japin lëndë të bollshme edhe letërsisë neoklasiciste që përfaqësohet nga Fishta, Hetem Haxhademi e ndonjë tjetër.
Akademiku Rexhep Qosja, në veprën e tij “Shkrimtarë dhe periudha”, e trajton me vëmendje emrin dhe veprën e Etëhem Haxhiademit. Sabri Hamiti, në studimin e tij “Shkollat letrare shqipe”, duke u ndalur në evidentimet e shkollave respektive të datuara në letërsinë e shkruar e fut këtë autor në shkollën moderne përkrah emrave të tjerë që kanë shënjuar këtë shkollë si L. Poradeci, E. Koliqi, M. Kuteli, Migjeni. Sipas studimeve reciproke këtë autor e rendisin në mesin e atyre autorëve kritikë që në shkrimet e tyre, janë përpjekur ta analizojnë që ta shpjegojnë fenomenin e letërsisë në përgjithësi, ndikimin e saj, si dhe t’ia afrojnë lexuesit atë në mënyrë sa më të qartë. Për këta autorë, ku bën pjesë dhe Haxhademi, mund të thuhet se kanë qenë kritikët, teorikët, estetët dhe historianët e parë të letërsisë në kulturën tonë.
Por ndodhte ndryshe kur bëhej fjalë për vlerësimin dhe rendin e veprës së tij. Për tekstin etij si të disa të tjerëve mbizotëronte kriteri tematik. Por këto kritere në tekstet e pas ‘90-tës edhe pse u zëvëndësuan me paraqitjen historike të poezive e të prozës së shkrimtarëve, përfshi dhe ata që më parë ishin ndaluar, interpretimi mbetet i njëjti. Një orientim i shtrembër jepej dhe në pyetjet e aparatit pedagogjik në analizën e një fragmenti nga tragjedia “Skënderbeu” e E. Haxhiademit.
Autori Haxhiademi, është ndoshta më i paploti në tërë dimensionin e tij studies, në një rast më të saktë ai vazhdon të mbetet ende më i pastudiuari. Herët kam ndeshur një studim të Tomor Plangaricës, dhe më pas një shkrim të shkurtër e më pas më të detajuar nga Makensen Bungo. I pari pedagog i mirënjohur, ndalet në detaje të rrëndësishme që lidhen me veprën dhe emrin e tij, dhe e i quan “Mesazhe që nuk mënojnë të vijnë sërish tek lexuesi: Me rastin e 101 - vjetorit të lindjes së shkrimtarit Ethem Haxhiademi, ndërsa Bungo na sjell dhe një fakt tjetër që flet për një roman të zhdukur që në dorëshkrim. Makensen Bungo thotë se “gjatë bisedës që bëmë, ai (E. Haxhiademi) na tha se kur ishte student në Austri kishte shkruar një roman erotik me titull “Tyrbja e Gocës”, dorëshkrimi i të cilit i kishte humbur gjatë udhëtimit, kur ishte kthyer në Atdhe. E shënoj këtë detaj, sepse deri tani autorët që janë marrë me këtë shkrimtar nuk e kanë përmendur këtë vepër.”
Koha e autorit në Austri, kur ai ishte student cilësohet nga Stuart Edëard Mann, si një kohë mjaft aktive, duke shtuar se ai ka qenë mjaft aktiv dhe në disa revista shkencore si “The national Calendar” etj. Sipas Stuart Edward Mann, ai cilësohet një shkrimtar midis klasikes dhe patriotikes, me një vlerë të radhë dhe tejet të rrëndësishme studimore. Më tej Ernest Koliqi dhe Nazmi Rrahmani shkruajnë: “Ethem Haxhiademi, dalëzotës me fjalë e me vepra i nji klasicizmi të rreptë, autor poezish të thukta, të meditueme, të ndërtueme, të hartueme në gjuhën mâ të pastër t'Elbasanit, qytet i Shqipnisë së Mesme...”
Et’hem Haxhiademi njohës brilant i mitit
“Nymfat e Shkum(b)init” natyrisht është një nga perlat poetike të letërsisë shqipe të shkruar në vitet 30-të. E them kështu jo vetëm se është një arritje e tërë diskursive nga autori në fjalë, por një udhesë tipologjike për tërë strukturën poetike të këtij formati të veçantë që bazohet tek miti. Ndërsa i referohesh si një lexues i qetë faqes dhjetë të “Lyra”-s ku autori na sjell “Najadat heshtin kangën atëherë” dhe që pasohet nga “Helikona t’Mnemosinës” menjëherë shohim qartazi lidhjen me mitin në një format adekuat, ku tërësia diskursive themelon një lidhje sa strukturore aq edhe semantike me një gjuhë të pasur e të pastër logjikisht.
Autori na sjell Mnemosinë në thellësi të valëve të Shkumbinit, pasi ajo ishte perëndeshë e gjashtë perëndive Titane, të asaj kohe, dhe njihet si perëndeshë e kujtesës dhe përkujtimit dhe prurëse e gjuhës dhe fjalëve. Si një vajzë Titane e Ouranos (qiellit), Mnemosinë ishte gjithashtu një perëndeshë e kohës. Ajo përfaqësohet përmendsh, memorizohej si e nevojshme, përpara paraqitjes së shkrimit, për të ruajtur historitë e historisë dhe sagat e mitit. Në këtë rol ajo u përfaqësua si nëna e Mousai (Muzës), me origjinë nga perëndesha Mbrojtëse e poetëve të traditës gojore. Ndoshta këtu jo më kot Haxhiademi e sjell këtë fakt dhe ndalet jo pa kuptim në poezinë e tij.
Në “Parathënije” të këtij vëllimi ai shprehet: “Këtu tek ne (Shqipëri)..., mprojtja ma e madhe qi mund t’i bahet një shkrimtari ashta ta çojnë mësues, ose sekretar në ndonjë zyrë të vogël. Nga nji herë ngjanë qi e qisin jashtë fare dhe nga kjo punë e thjeshtë dhe e lanë pa bukë në të katër rrugët”. Duke vazhduar më tej me shtesën e pyetjes që autori adreson dhe me leximin e lartcituar, natyrisht kuptojmë qartazi se diskursi i këtij mesazhi lexohet në të gjitha kohërat, pra “a mund të lulëzojë në këtë mënyrë letratura shqiptare? Sigurisht jo.” Pyet dhe përgjigjet vetë autori. Edhe pse autori e dinte se Mnemosinë ishte një perëndeshë e vogël dogmatike ai e forconte idenë mes poezisë së tij pikërisht tek ajo që kryesoi shenjtëroren nëntokësore të Trophonios në Beotinë. Dhe këtu kishte dhe kuptimin tjetër të thellë që shënonte se ajo ishte përshkruar shpesh si një nga tre Titane të Mousai Plaku (Muzës), i cili i parapriu nëntë bijat e Zeusit si perëndesha të muzikës. Muzika natyrisht ishte faktor tjetër, ndaj autori na rishfaq Najadat që heshtin kangën.
Najadat, emri i të cilëve mund të gjurmohet të Naju në ibn Amir el-Hanefi, [një herë pushtuesi i Arabisë] Rendit e-Yamama. Ata janë pasuesit e 'Abdu'llah Ibn Nasr. Ato parashtruan doktrinën se në qoftë se një person gënjen ai kryen një mëkat të vogël, dhe e bën një zakon të tij, ai duhet të konsiderohet si një politeist [mushrik], edhe pse një person ende mund të konsiderohet si një musliman, edhe nëse ai kryen një shkelje kurore ose kurvëri, vjedh, dhe pin verë, për aq kohë sa ai nuk vazhdon më në këto vepra penale. Ata gjithashtu pohuan se nuk ka nevojë për një Imam, pasi ajo që është e nevojshme është njohja e Librit të Perëndisë, dhe se vetëm kjo është mjaft e mjaftueshme.
Lidhja mitike në këtë arsye poetike ravijëzon qartazi bukuritë e ndërlidhura natyrore me ato njerëzore. Shkumbini si një vend mitik në sitën e autorit sillet mes këtyre bukurive si një diskurs më vete. Aty dalin e ikin me dhjetëra emra mitikë. Dhe mes tyre Kaliopeja, Klioja, Uranija, Thalija, Polihymnija, Euterpeja, Eratoja, Terpsikora, Eurinoma, Aglaja, Eufrosina. Në tërësinë e tyre ato lëvizin nga strofa në strofë dhe qasen si muaj të vitit, duke rizgjuar kështu forcën mitike të ardhur nga perënditë në tërë shfaqjen hapësinore. Kjo bukuri hapësinore është e lidhur me tokën, ujin, njeriun dhe tërë zhvillimin në tokë, ku janë lëvizjet gjallesore, gurët, drurët. Dhe tek drurët është një bukuri tjetër. Është një forcë tjetër. Aty bashkohen sipas autorit edhe Hamadriadat.
Një hamadriad (/hæmədraɪ.æd/; greqisht: Ἁμαδρυάδες, Hamadryádes) është një qenie mitologjike greke që jeton në pemë. Ata janë një lloj i veçantë i dryadlarëve, të cilat janë një lloj i veçantë i nymfave. Hamadriadat janë të lindura të lidhura me një pemë certaine. Dhe aty ata kanë jetën dhe forcën e tyre. Kur këto bashkohen me tërë atë ndjesi, dhe forca e bashkimit në atë pikë është më e madhe. Është lidhja me tërë atë ambient që përshkohet nga Shkumbini e që flet me një të artë e tejet logjike.
Ana njerëzore është e lidhur gjithashtu me tërë atë pamje mitike. Aty janë jetët njerëzore të këtyre nimfave që shfaqen me fustane “kindagjana”, që natyrshëm kanë dhe atë tipologji kultuturore dhe identitare të veshjes tradicionale që vjen si një trashëgimi e trevës ku kalon dhe lag Shkumbini. A. Gjergji ka cituar herët rreth kësaj veshjeje në disa studime të saj. Por veshja e cituar është edhe një përshtatshmëri me ambientin. Aty në rrëzë është mali dhe kështu edhe lidhja mitike e transferimit të vlerave shkon sërrish në shtratin e duhur mitik ku mali Helikon rishfaqet si një dukuri e qasjes mitike.
Është pikërisht ky mal që u bë më shumë i njohur në një konkurs muzikor kundër tij. Kënga tregoi se si foshnja Zeus ishte fshehur larg nga Kronosi (Cronus). Kjo ishte ndjenja në këngë dhe në të njëjtën kohë Mousai (muzat) udhëzoi që ato maja të jenë të bekuara për të ku ai vendosi dhe Tempullin. E nga ato maja miti rigjen shfaqjen edhe poshtë majave malore ku lkalon Shkumbini, për të na sjellë forcën e bukurisë dhe arsyen e rizgjimit të mitit tek “Nymfat e Shkum(b)init”...
Autori që në strofat e para na përmend Kaliopenë. Në mitologjinë greke, Kaliope (Calliope) “bukur-shprehur”) ishte muza që kryesonte elokuencën dhe poezinë epike. Ishte quajtur kështu nga harmonia ekstazë e zërit të saj dhe besohet të jetë muza e Homerit për veprat Iliada dhe Odisea. Ajo është përmendur nga Ovidi, që ishte i të gjitha ndodhjeve tek muzat. Poeti italian, Dante Alighieri, e cek këtë emër dhe bën një trajtim të ndjeshëm.
Më pas na citon lidhjen vargore që të shpie tek Klioja. Në mitologjinë greke, Klioja Clio (/klaɪ.oʊ/; greqisht: Κλειώ, do të thotë “bëri të famshëm” apo “për të bërë të famshëm”), është muza e historisë, madje në një llogari të disa fakteve mitologjike është quajtur edhe muza e luajtur mes lirës. Dhe na vjen mes leximit Urania e valles dhe muzikës, që pason të nëntat e tjera të muzës, Thalija, Polihymnija, Euterpeja, Eratoja, Terpsikora,Eurinoma, pra të nëta që i japin vërtet hymn dhe muzikalitet tërë dimensionin diskursiv të mitit tek vargu i Haxhiademit.
Autori na sjell në vëmendje edhe Aglajan njërën prej tre vajzave të Zeusit për të na treguar se të treja më pas formonin atë që ai dëshironte mes vargut të sillte tek lexuesi. Të tre perëndeshat e Hirit, Bukurisë dhe Gëzimit (të quajtur Aglaia, Euphrosyne dhe Thaleia) ishin vajzat e Zeusit dhe ata natyrisht mes risjelljes së mitit tek “Nymfat e Shkum(b)init” na saktësojnë forcën dhe logjikën me të cilën kjo perlë poetike funksionon.
תגובות