ESSE PËR VENDLINDJEN TIME
Dr Lutfi ALIA
Vali është vendlindja ime, është gëzimi dhe krenaria e origjinës time, është pakti solemn i besës që kam lidhur me atë fole hyjnore, aty ku para 72 vitesh erdha në jetë dhe që më ligjeroi të drejtën të jem malësor kryelartë dhe kryemëvehte, që më bën të mos ndihem i larguar dhe i vetmuar në këtë botë të rrëmujëshme.
Vali im më thërret çdo ditë ta përjetoj së bashku me njerëzit e mi, me gjithë mrekullitë që gjallojnë në ato troje mes maleve me bukuri magjepse, që më frymëzuan të shkruaj këto rrjeshta meditime, këngëtime zemre, përjetime, përsiatje dhe regëtime shpirtërore.
Vali im gjysëm i shenjtë e gjysëm profan, është poemë toke dhe qielli, është simfoni dashurie, është mit, është magji, është jehonë patriotizmi, është legjendë, është kushtrim bukurie, është mrekulli e maleve epike, që e ruajnë të strukun në gjirin e tyne.
Prej mbi 3000 vite, aty në luginën e Val Martis të Parthinëve dhe të Albanëve, të Kunavisë dhe të Martanas, kanë jetuar dhe vazhdojnë të jetojnë valatosët trima dhe të mençur, që i kanë dhënë jetë kësaj perle të fshehur mes maleve të rrethuara me kreshtat e larta, me hire të vrazhdët dhe të frikëshme bukurie.
Kodi genetik i valatosëve është i shkruar nga malet e larta dhe të ashpëra, që i kanë ngjizur karakterin e fortë, trimërinë, patriotizmin, rreptësinë, krenarinë, besën, mikëpritjen, solidarietetin dhe plot virtyte të larta, që sociologët e ditëve të sotme i konsiderojnë si kuriozitete arkaike të moteve të shkuara.
Askush s’ka mundur t’i nënshtroi këta malësorë, as luftërat, as tradhëtitë, as gjakmarrja mizore, as harresa, as braktisja dhe as ndëshkimi nga pushtetet arrogante, as dimri i egër, as varfëria, as mungesa e burimeve të ujit, që e zëvendësonin me ujë bore të shpellave misterjoze të Bardhetës.
Valatosët gjithëçka e kanë përballuar me guxim e trimëri, me besë, me kanun, me mençuri, me kulturë, me virtyte, me krenari, me zmërbardhësi e mikpritje, kanë jetuar dhe e kanë ndërtuar me punë dhe dinjitet jetën e bukur e të thjeshtë deri në varfëri, andaj historiani J.Von Hahn dhe shkrimtari anglez James M. Ludlow, i kanë pagëzuar valatosët personazhe legjendash.
Vali e merr zanafillën në gykën e ngushtë të Vaut të Valit, që hapet si porta e parajsës mes shpateve të Snoit të Madh dhe Shkëmbit të Gropave, aty në sinorin verior të fushes së gjërë të Bizës të Martanas.
Në të dy anët e Grykës së Valit, në lindje hijerëndë lartësohet shpati i thepisur i Snoit dhe në perëndim Mali i Sponës, që e ngushtojnë qiellin kaltërosh, por dhe i japin rrugë embëlsisht lëndinave gjelbëroshe me plot lule shumëngjyrëshe, të atyre lëndinave bukuroshe, që zgjaten njera pas tjetrës në livadhe dhe ara me tarracim natyral, në gjatësi 14 km luginë plot hire e bukuri magjepse.
Malet e Snoit, dikur Mons Sanas e më pas Malet e Shën Antonio – Shën Noi – në ditët e sotme Snoi i Madh dhe Snoi i Vogël, me kurmin e tyre legjendar dhe të shenjtë, si
kushtrime të lashtë dhe guardianë të rreptë, të krekosur kundrojnë luginën, duke e shoqëruar me fllade të freskët dhe me magji bjeshkore, deri në fund, aty ku Vali mbyllet me pyllin e dendur të arrave dhe me bregoren e Blishtës buzë lumit Mati.
Lugina bukuroshe e plot jetë e Valit, shtrihet pas një bregu shkëmbor, që djallëzisht e digëzon përroin e Bizës, si mallkim ia ndal vrapin, duke e detyruar ta derdhi ujin në honesteren e Valit. Pasi hynë në hidrën grykëshpellë, uji gurgullon në zemër të malit dhe zbrazet i kthjellët, i freskët poshtë në currilat e Valit, në fund të humneres së egër, ku lumi shkumëbardhë i Xixullës, përqafohet me lumin e Matit, që rrjedh i zhurmëshëm në shtratin e ngushtë shkëmbor.
Vali është i përqafuar nga malet, që ngrihen prepotente në lartësi, me kreshtat e bardha, që përkdhelen butësisht me qiellin e tejskajshëm të kaltëruar, që eshte më i bukur se qielli në tabllotë e Mark Chagall.
Kur ngjitesh në malet rreth Valit, kush arrinë maje kreshtave të bardha, aty prek qiellin, ndjenë aromën e bjeshkëve, përqafohet nga era, mbushet me dashuri mali dhe ndiçohet me shkëlqime diellore.
Në Val, stinët rrjedhin në rregullin natyror, rendin duke e shtyrë njera tjetrën mes maleve, kreshtave bardhoshe shkëmbore, pyjeve të dendur me ahe, lisa, dushknaja, pajna, shkozë, arra, lajthi dhe thana; rrokullisen maleve, lëndinave, livadheve dhe arave të gjelbëruara dhe ngjiten në kaltërsitë hyjnore të qiellit, duke jehuar si në meloditë e muzikës magjepse “Katër stinët” e Antonio Vivaldit
Gjatë shëtijeve nëpër rrugët e gurta me shtratin e ngushtë endur me erë mali, mbuluar me eterin e kaltërt, me hyjnitë roje mbi kreshtat e larta, kam përjetuar agimet e bardha, të zgjuara nga syri i diellit pranveror, që pasi e zbardhon ditën, me rrezet e ngrohta e përkëdhel vesën mbi petalet e trëndafilave të egër dhe të zambakëve të bardhë, mbi gjethet gjatore të misrit shtatshkurtër, mbi gjethet e thanave ambël-tore dhe të luleve gjithëngjyrëshe qendistare të lëndinave.
Pranvera në Val arrinë me festë, me të bukurën, hiroshen “Dita e verës”, festën pagane që kremtohet nga valatosët me fantazinë dhe simbolizmin festiv, që shprehin kapërcimin nga kaosi - mundimi - acari
- izolimi dimëror, në rregullin, ngrohtësinë dhe normalitetin natyral dhe social që sjell pranvera.
Ditën e verës, valatosët e festojnë me gëzime familjare dhe kolektive, me argëtime, me alegri dhe me humor. Në ritet e kremtimit të Ditës së Verës, evokohen mitet e Artemises helene me amazonat, të Dianës romake me nimfat, të Zanës - Thanës iliroshqiptare me Shtojzovallet dhe Orët.
Kultet e këtyre hyjneshave pagane, valatoset i kanë përjetësuar me legjendën e vashës së bukur-Zana- Shtojzovalle, që del nga liqeni i Valit dhe martohet me bariun bukurosh, një legjendë e lashtë e ilirëve paganë, e ruajtur me fanatizem nga valatosët, që e kanë transmetuar gojarisht të pandryshuar deri në ditët tona, një rrefenjë e bukur plot art dhe me emocione drithëruese, një legjendë mistike unikale në botën shqiptare.
Në Valin tim, dita me dritë dhe me tingull dielli rrjedh në dinamikën e punëve bujqësore dhe të blegtorëve të dedikuar me pasion mbarështrimit të dhive të famëshme të rracës së Valit, me jetën aktive në shtëpitë e gurta dhe kur arrinë muzgu, dita mbyllet e mbushur me këngët e zanave të malit, jeta pushon në gjumin plot ëndërra të bukura, nën qiellin e yllëzuar dhe hënën e argjendtë dritëbutë, që i kundron nga lart ne heshtje magjepse dhe i përkedhel me dritën e argjendët.
Kush ka fatin të vizitoi Valin e rrethuar me kurorat e majamaleve të hijëshme, atë luginë gjelbëroshe të endur me eterin kaltërosh, e kupton se aty mungon një piano dhe Richard Wagneri, që të kompozoi një sonatë mali dhe qielli, të njëjtë si “Rid of Valkiries” dhe muzika të jehoi në zemër të maleve, të rendi nëpër luginën hiroshe, të ngjitet mbi dy rrokaqiejt e Snoit, të perkedheli Lugun e Drenit, të ndalet mbi majën e Polemit dhe të Perporthit, të kaloi përmbi kreshtat e thepisura të Kalthënekëve dhe përmbi majat e malit të Manës, të përqafoi Bardhetën mitike dhe më pas të rrokulliset nëpër lakadredhjet e Shkallës së Valit, per t’u freskuar në ujin e kthjellët të kanioneve të egër të Xixullës dhe të Matit, që thepojnë 1200 metra tatpjetë.
Shkalla e Valit, e kacavjerr në 72 lakadredhje të ngushta në shpatin e thepisur të malit mbi kanionin e Xixullës, ngjitet ngadalë dhe pjerrtas deri në majën e malit bardhosh e pasi kapërcen grykën e ngushtë mes dy kreshtave, më tej zbret ngadalë duke u shkrirë me luginën hiroshe.
Në ditët pas shirave të rrëmbyeshëm, poshtë lumi i Xixullës oshtinë si një simfoni zhurmëmadhe, duke i shoqëruar hap pas hapi udhëtarët, që rendin tragën e ngushtë. Sa më shumë ngjitesh në lartësi të shkallës, aq më shumë ngazëllehesh me ato panorama frymëndalse, që të shfaqen përballë e mbetesh i gozhduar dhe i mahnitur para atyre mrekullive natyrore.
Sa herë jam ngjitur dhe kam zbritur nëpër ato lakadredhje të ngushta, të gdhendura në shpatin e thepisur dhe bardhosh të malit, kam ndjerë dritën që zbret prej lartësive të majave si frymëmarrje e freskët dhe jam ndalur dhe e kam kundruar atë fashë vezulluese, që lëshohet butë-butë dhe pa u ndjerë prej majave të atyre bjeshkëve, derisa e prek me sytë dhe e ndjen në shpirt. Sa më herët kaloja nëper Shkallën e Valit, aq më shumë bukuri shikoja, aq më me ëndje e kundroja qiellin dhe pejsazhet, aq më shumë përpihesha nga dëshira të kundroja natyrën dhe shpirtin, të prekja dritën diellore dhe ndjenjat delikate, duke jetuar në festën pabujë të zbardhjes së ditës, kur ajo ende s’e kishte nisë ritmin, e kur gjithçka rreth meje ishte e përgjumur, sypalame, pezull, e papërlyeme me vrullin e ditës zhurmëmadhe e kësisoj udhëtoja në një heshtje të thellë, sa të dukej sikur po përjetoja një ëndërr parajse.
Mëngjezeve verore, rrezet e diellit herak i përkëdhelin rrokaqiejt e Snojve, Lugun e Drenit të mbuluar me pyllin e dendur, shkrepat e thepisura të Kalthnekëve dhe majat e Manës, kreshtat bardhoshe të maleve të Polemit e të Përqarkes dhe Bardhetën me bukuritë dhe misteret, që i mban të fshehura në vetvehte.
Në ditët kur i nxehti i përcëllon qytetet, në Val ndjen një puhizë të hollë freskuese, që rrëshqet lehtas monopateve të bardhimta të dy Shullaneve (Malet Soleluna) duke e përkedhel tërë luginën gjelbëroshe. Laureshat e sapozgjuara, hareshëm ia thonë këngës me melodi magjepse cicërimash, bashkuar me korin e bilbilave dhe të thëllëzave. Fluturat shumëngjyrëshe krahëlehta, duke hedhur valle lozonjare fluturojnë shkujdesshëm përmbi lulet, me petalet e zbukuruara me perla vese.
Në këtë atmosferë natyre të hapur bjeshknore, duke rendur nëpër shtigjet e ngushta buzë shpateve të maleve, kam ndjerë dashurinë, mallin përvëlimtar dhe lirinë në këtë hapsirë të gjërë hyjnore.
Sa më shumë të jetohet me Valin, aq më shumë ngazëllehesh me ato panorama frymëndalse, që të shfaqen përballë dhe mbetesh i shatisur dhe i mrekulluar para asaj natyre te mbrojtur nga hyjnitë.
Në vitet e fëmijërisë dhe pak vite të rinisë, pushimet e verës i kam kaluar në Val dhe sa herë shetisja nëpër luginën hiroshe, gjeja diku nji qoshe dhe ulesha qetësisht, duke dëgjuar sonetat gazmore të zogjëve këngëtarë, bis-biset e bletëve punë-ëmbëla dhe simfoninë fërshëllimtare të erës së malit dhe i patrazuar prej askujt, shijoja ata pjesë parajse, që s’gjendet kërkund në botë dhe në kenaqësi vetiake, derdhja pak vargje dashurie për Valin.
Vështroj malet për rreth Valit,
dhe ato më shikojnë drejt në sy,
e diç më thonë, në heshtje hyjnore
tregojnë diçka për mitet e lashta,
ndofta flasin dhe për mua,
apo kërkojnë një ëndërr të humbur,
aty ku marrin udhë magjitë.
Vali,
mbreti i malit dhe i qiellit,
mbuluar me aureol hyjnore,
veshur me mantel ngjyrë smeraldi,
në gjoks mban zambakët e bardhë
dridhshëm shkëlqen në bukuri mali etj.
Vjeshta arrinë ngadalë, tinzare, e verdhë dhe e qullur, me ditët e shumta të mbuluara me vellon e mjergullës së hirtë, e kacavjerr nëpër shpatet e maleve. Në ditët vjeshtore të Valit, natyra dhe qielli shkrihen në një përhimje të tejdukëshme, duke u grindur me diellin dhe qiellin.
Në ditët e vjeshtës, nëpër luginën e Valit ecet me hapa të lagur, duke shkelur në baltën e kuqërremtë, që ruan gjurmët e shpirtit, ndërsa qielli i mbyllur me re të murrme, i zemëruar qanë me denesa me pika shiu të rrëmbyeshëm. Në qiellin pa diell, të hutuara fluturojnë gjethet verdhake, nëpër malet e çveshura vallëzojnë rrufetë, era grindet me pemët e çveshura dhe në ditët e lodhura dhe në netët pa hënë, e heshtur
shtrihet vjeshta, dridhet i tërë shpirti i saj i verdhë, lëngon gjatë e vdes papritur, kur arrinë bryma e parë.
Shpejt ikën vjeshta, elegjinë i këndon bora e parë, e shndërron Valin në skelet dimëror të mbuluar me çërçaf të bardhë.
Ajri i ngrirë dimëror e fshikullon luginën e përgjumur, dita shuhet ngadalë në qetësi, era idhnake i shpupuris retë e hirta, qielli i përvajshëm mbyllet ngadalë si një arkë sekretesh të vjetër, e në ngushtësinë e ditës dimërore, zbret nata me borën e bardhë, rrëmbyeshëm i ngrinë malet, i mbulon shtëpitë, rrugët, arat, lendinat, pyjet e lakuriqtë, natyra mbështillet me terrin e ftohët, mbulohet me mjergullën e argjentë, flet me vete me ulurima ere dhe grindet me pemët nude.
E mpirë rrjedh nata e gjatë dimërore, deri sa zgjohet dita e mbuluar me kristale bore dhe Vali mbyllet si në një sferë kristali, një pejsazh i mbytur i tërë në të bardhë.
Vjeshta arrinë ngadalë, tinzare, e verdhë dhe e qullur, me ditët e shumta të mbuluara me vellon e mjergullës së hirtë, e kacavjerr nëpër shpatet e maleve. Në ditët e vjeshtes te Valit, natyra dhe qielli shkrihen në një përhimje të tejdukëshme, duke u grindur me diellin dhe qiellin.
Në ditët e vjeshtës, nëpër luginën e Valit ecet me hapa të lagur, duke shkelur në baltën e kuqërremtë, që ruan gjurmët e shpirtit, ndërsa qielli i mbyllur me re të murrme, i zemëruar qanë me denesa me pika shiu të rrëmbyeshëm. Në qiellin pa diell, të hutuara fluturojnë gjethet verdhake, nëpër malet e çveshura vallëzojnë rrufetë, era grindet me pemët e çveshura dhe në ditët e lodhura dhe në netët pa hënë, e heshtur
shtrihet vjeshta, dridhet i tërë shpirti i saj i verdhë, lëngon gjatë e vdes papritur, kur arrinë bryma e parë.
Shpejt ikën vjeshta, elegjinë i këndon bora e parë, e shndërron Valin në skelet dimëror të mbuluar me
çërçaf të bardhë.
Ajri i ngrirë dimëror e fshikullon luginën e përgjumur, dita shuhet ngadalë në qetësi, era idhnake i shpupuris retë e hirta, qielli i përvajshëm mbyllet ngadalë si një arkë sekretesh të vjetër, e në ngushtësinë e ditës dimërore, zbret nata me borën e bardhë, rrëmbyeshëm i ngrinë malet, i mbulon shtëpitë, rrugët, arat, lendinat, pyjet e lakuriqtë, natyra mbështillet me terrin e ftohët, mbulohet me mjergullën e argjentë, flet me vete me ulurima ere dhe grindet me pemët nude.
E mpirë rrjedh nata e gjatë dimërore, deri sa zgjohet dita e mbuluar me kristale bore dhe Vali mbyllet si në një sferë kristali, një pejsazh i mbytur i tërë në të bardhë.
Ndërsa eci si në ëndërr nëpër rrugët e ngushta buzë lëndinave dhe arave, hedh vështrimet rreth e qark e nuk ngihem duke admiruar hijeshinë e pejsazheve frymëndalëse, që më shoqërojnë hap pas hapi.
Vazhdoi të eci i shastisur nga bukuritë joshëse të Valit dhe kur arrij në shtëpitë e para, një grua e veshur me të bardha bore, me zë të ëmbël me uron mirëseardhjen: “Bujrum, mirë se të ka pru zoti, ulu e freskohu me një gotë dhallë”.
Përzemërsisht shkëmbejmë përshëndetjet, e ndërsa shuaj etjen me dhallin e shijshëm, them me vehte: Në asnje qytet të botës nuk të presin me kaq mirësi e respekt, askund nuk të nderojnë me këtë bujari dhe fisnikëri. Kjo kulture mikpritje eshte tipike në malësitë tona, e sanksionuar me Kanunin e Martaneshit, ashtu si në të gjitha Kanunet e Maleve Shqiptare, me ligjin social: “Shtëpia është e Zotit dhe e mikut”.
Pas kësaj mikpritje mbresëlënëse vazhdoj rrugëtimin duke kundruar me admirim bukuritë lajkatare, që më shoqërojnë pa nda dhe kështu pa e ndjerë lodhjen arrij në lagjen e Ramajve dhe Llanajve, ku ndodhet liqeni mitik e magjiplotë i Valit, më saktë ajo pak, që ka mbetur nga liqeni i bukur i dikurshëm. Pasi freskohem me ujin e liqenit, largoj vapën dhe lodhjen me ujin e shenjtë dhe sjell ndërmend legjendat me Zanat, Orët e Shtojzovallet, rrëfenjat e shumta dhe gojëdhënat, që tregohen për këtë perlë të vogël ujore.
Dikur liqeni akullnajor i Valit ishte plot me ujë të kthjellët, ku shuanin etjen valatosët dhe bagëtitë e shumta, por pushtetet shqiptare e braktisën, nuk e ruajtën, ia lanë gërryerjes karstike, që si një shushunjë e thithi të shumtin e ujit, por nuk mundi ta gllabëroj tërësisht, pasi ky liqen mitik është i shenjtë dhe plot magji, është një tempull ujor ku me shekuj kryheshin rite të lashta pagane.
Aty në këtë liqen ka lindur legjenda e Zanës – Shtojzovalles, që u dashurua nga bariu bukurosh.
Buzë këtij liqeni të vogël të shenjtë, valatosët kryenin skarifikime, bënin blatime hyjnive, që t’iu lëshonte shiun e munguar, t’iu shpërblente mundin me bollëkun e prodhimeve bujqësore e blegtorale, luteshin për mirësi, për shëndet e mirëqenie të familjeve të tyre, por dhe për miqtë e shumtë.
Mëkat i pafalshëm, madje më saktë është krim i pushteteve të kaluara dhe të sotëme, të pushteteve arrogante, prepotente dhe të pashpirt, që e kanë braktisur Valin, që nuk i kanë mbrojtur këto perla të natyrës, që nuk e kanë vlerësuar kulturën, historinë, patriotizmin dhe botën shpritërore të valatosëve, ndërsa historianë dhe shkrimtar të huaj, i kanë dedikuar vepra, që evokojnë vlerat patriotike, shoqërore dhe qytetare të këtyre banorëve, ashtu si kanë përshkruar dhe bukuritë natyrore.
Pasi e lash pas dhe i ndarë me dhimbje me fatin e pa merituar të liqenit mitik, i shoqëruar nga tufat e pëllumbave të egër në fluturim të nxituar ne qiellin e ngushtë përballë shpateve të maleve, ndjek rrugën dhe spontanisht hapat shpejtohen për të arritur në zemrën e luginës, aty ku bashkohen rruga me drejtimin jug -veri, me rrugën e tërthortë lindje – perëndim, që vjen nga Shkalla e Valit dhe nga shtëpitë e fiseve Quka, Koçi, Ndreu dhe Lena, për t’u ndalur në udhëkryqin ku ngrihen shtëpitë e fiseve Alia, Saliu dhe Limani e pak më tej dhe fiset Feza.
Ndalem i përmalluar në krye të rrugës. Zemra më rreh me trokitje të forta e të shpejta nga shpërthimi i emocioneve, kur shoh lëndinën e vogël gjelbëroshe, të rrethuar me pemët e qershive dhe të thanave të motëshme, atë truall, ku dikur ngrihej shtëpia, ku u linda dhe kalova pak vite të fëmijërisë së herëshme.
Ulem në lëndinë, hedh vështrimin rreth e qark, e përkedhel barin ngjyrë smerald, mbledh dhe shijoj pak kokërra qershie që kishin mbetur në degët e larta dhe në përmendje delikate fillova të meditoj fëmininë, kujtova me mall përvëlimtar prindërit e mi të urtë, fisnikë dhe të mençur, që më përkushtuan dashuri dhe kujdes të veçantë të rritesha i shëndetshëm dhe me virtyte malësori.
Pas një pushimi të shkurtër me plot emocione, u ngrita dhe vazhdova rrugëtimin në shtegun e ngushtë buzë Shullanit, i veshur i tëri me sherebelë të harlisur, që kundron aromë te këndëshme. Pasi kalova shtëpitë e fisit Isaku, arrijta në lagjen Balajt e Epërme, ku banojnë fiset Bala dhe Veliu, me shtëpitë e bardha pranë njera tjetrës, të mbështetura në bregoren mbi arat dhe livadhet e derdhura në blerim, mes shpatit të Bardhetës dhe të Malit të Manës, të këtij mali që mban emrin biblik Mana.
Në vazhdim lugina zgjerohet, duke i lënë hapsirë diellit dhe qiellit kaltërosh, për t’ia shtuar hijeshinë. Aty dehesh me malet, me retë dhe me qiellin, gëzohesh me malësorët trima e bujarë, ngazëllehesh me shtëpitë e bardha buzë luginës së gjelbërt smerald, e pikturuar me të gjitha ngjyrat, që i ka dhuruar natyra e egër e atyre bjeshkëve madhështore. Në Val ka aq shumë lule aromatike dhe me aq shumë ngjyra, sa Claude Monèt do të mahnitej dhe do të zemërohej me vehten, që na kavaletën e tij nuk do t’i kishte të gjitha bojrat e ndezura, për t’i pikturuar ato mrekulli lulëzimesh bjeshkore të Valit.
Ja dhe lagjia Balajt e Poshtëm, pak shtëpi të fiseve Bala mikpritës, bujq dhe blegtorë të apasionuar. Aty në këtë lagje dikur ishte një liqen i vogël, ku shuanin etjen bagëtitë e shumta, por ky liqen tashmë prej vitesh është çdukur, i gëlltitur nga shtrati karstik, i humbur nga indiferenca e pushtetit dhe e qeverive
me politika antiambientaliste.
Aty pranë dikur ngrihej dhe ndërtesa e shkollës së Valit, ku janë arsimuar me mijëra vajza dhe djem
valatosë, që sot jetojnë e punojnë në të katër anët e Shqipërisë, madje jetojne dhe punojne me dinjitet dhe në shumë vende të botës, por për fat të keq dhe për turp të qeverive të ashtuquajtura demokratike, në vitin 2019, fshati Val, nuk ka shkollë ??!!
Më tej lugina e Valit vazhdon me shtëpitë e fiseve Halili, Likmeta, Meta, Hasa dhe pasi përkulet lehtas nga lindja, zbret me vargun e arave të tarracuara dhe kurorëzohet me pyllin e arrave, një plantacion natyral arrash, më i madhi në vendin tonë.
Në veriperëndim të luginës, fshehur në zemër të Bardhetës, ende ruhen rrënojat e pakta të Abacisë Benedektine dhe të famëshmes Shën Aleksandri, Shëlleshi i Valit, i cili ne vitin 1645 ishte ne aktivitet, si e pershkruan Imzot Mark Skura, kryeipeshkëvi i
Durrësit dhe administratori i dioqezës shufragane të Kunavisë, në relacionin prej 68 faqesh dërguar Propogandës Fide. Ne fund të relacionit Imzot Mark Skura prezanton dhe një hartë, ku saktëson vend ndodhjen e Abacisë së Shën Aleksandrit të Valit.
Pjesa verilindore e luginës së Valit, ruan një perlë tjetër historike. Mbi lagjen e Balajve të Poshtëm, e fshehur në një lëndinë të hirëshme, rrethuar me kreshtat e bardha të Malit të Manës, është Qyteza e Valit, me rrenojat e fortesës Val Martis, një strukturë mbrojtëse e parthinëve ilirë, e ristrukturuar nga romakët, që e quanin Civitates Vali (Qyteza e Valit), e shkatërruar nga gotët në shekullin V, e rindërtuar në shekullin VI nga Perandori bizantin Justiniani, e rindërtuar në shekujt XIV - XV nga Kastriotët.
Hyrja në pjesën veriperëndimore të Qytezës, quhet Qafa e Portës, pra kuptohet, aty dikur ishte porta e kësaj kështjelle të lashtë, ndërsa në sheshin qendror është toponimi Shqema e Kishës (Pragu i kishës), që si dëshmohet në relacionet e Mark Skurës, ishte kisha e vogël e Shën Mëhillit.
Historitë e lashta dhe gojëdhënat e traditës popullore na e kanë sjellë Qytezën e Valit me plot rrëfenja mitike, me histori luftash dhe legjendash të bukura.
Albanologu i shquar austriak Johann George von Hahn e quan Citadella e Valit dhe pasi e vizitoi në vitin 1849, e përshkruan me dëshprim, si mbetje muresh të rrënuara nga gotët në vitin 469 e.s dhe me shkatërrimin e fundit nga Sadrasemi i barbarëve turq.
Kështjella Val Martis, kishte shërbyer Kandavias së lashtë; gjatë pushtimit romak ishte Civitates Vali i Kunavisë: pas shkatërrimit nga barbarët u rindërtua ne shekullin VI nga perandori bizantin Justiniani, si shkruan historiani bizantin Prokopi i Cezaresë në veprën “De aedificis”. Fortesa Val Martis mbeti e tillë në mesjetë kur Kunavia ishte pjesë e Shtetit të Arbërit dhe e mbretërisë së Albanisë me mbret Karlin I Anzhuin. Pas shkaterrimit nga dyndjet sllave, u rindërtua nga Kastriotët dhe rezistoi deri në vitin 1813, kur i ushtria barbare e vezirit Hurshid Pasha e shkatërroi dhe i shembi muret e lashta. Shemben muret, por nuk shuan historinë e Qytezës së Valit.
Pas meditimeve me historitë mbresëlenëse të Abacisë së Shën Aleksandrit dhe të Citadellës së Valit, largohem duke bartur me vehte këto vlera të mëdha historike, kulturore dhe fetare, që më bëjnë krenar
për vendlindjen time të lashtë, heroike dhe të shenjtë.
Këmbët nuk më binden të largohem, pasi ikja me duket sikur e braktis Valin. Çdo fillim ka një fund, andaj dhe ky rrugëtim i gjatë duhet të mbyllet, por nuk mund të shlyhen këto vende me bukuri dhe histori magjepse, të cilat i kam të arshivuara në kujteseë, si në një album piktoresk shumëngjyrësh.
Pas një shtegëtimi të gjatë, me përjetime dhe admirime pejsazhesh frymëndalëse të luginës së Valit, së fundi kapërceva qafën e ngushtë në verilindje të Malit të Manës, mora rrugën tatpjetë në lakadredhjet e brinjës së thepisur dhe zbrita në lagjen e fundit, në Blishtën e vogël, me kullat-fortesa, të ngritura në bregoren e shtrirë buzë lumit, aty ku Mati plak, i çliruar nga shtërngimet e shpateve të kanionit të ngushtë
dhe të ashpër, rrjedh ngadalë, në valëzime përkëdhelëse.
Udhëtimin e mbylla me lagjen e Blishtës, një epilog i këndshëm i Valit tim të lashtë, heroik, partiot, të bukur dhe hyjnor. Ndërsa mendoja të bëja një përkufizim përmbyllës për vendlindjen time, në ato çaste më erdhi ndërmend një thënie lapidare e Imzot Fan S. Nolit:
“Ne e kemi për detyrë të mbetemi si ishim në krye të kohëve: stoli e maleve të larta dhe e qiellit”.
Ndofta dikush mund të mos e shohi Valin me këto bukuri sa të marroset pas tij, por unë Valin tim nuk e ndërroj me asnjë vend të botës, sepse Vali është poemë toke dhe qielli, është simfoni dashurie, është mit, është magji, është legjendë, është djep trimerie dhe kulture, është mrekulli e maleve epike, është vendlindja ime.
Dhe pse ndodhem larg, vazhdoj të jetoj me Valin tim hyjnor, i cili më pret, më shoqëron e më përcjell
me mall, me dashuri, zemërbardhë e gojëmjaltë, sa herë shkoj dhe iki, por pa ia kthyer shpinën dhe kur unë nuk do të jem, në zemrën e tij të madhe e mikpritëse, do të ketë përherë një vend që më përket.
ERA DHE HENA
Ti o era çapkëne,
që bredh lirshëm nëpër botë,
i shtynë retë kunder qiellit,
i shpupurit flokët e vajzave lozonjare,
luan me gjethet e verdha,
fluturon mbi qytetet e zhurmeshme,
ngjitesh lart e përkëdhel malet,
trazon detin
e grabit klithmat e pulëbardhave,
bëhu dhe ortakja ime e mirë,
e kur të rendish me vrull drejt lindjes,
merre dhe shpirtin tim
të lodhur me lot malli,
së bashku kapërceni mbi tallazet e detit,
shoqëroje deri në agimin e largët,
e kur të arrini në Valin tim,
mbështete lehtë mbi shpatet e maleve,
mbështille me rreze dielli,
ule në livadhet me lule aromatike,
lëre të pushoi gjatë gjithë ditës,
të shuaj mallin në shtëpitë e fshatit,
të vrapoi në shtigje mali,
t’i gëzohet këngës së laureshave,
dhe thirrjeve të shqiponjave,
dhe vonë në mbrëmje,
këtu në Siena
ma sjellë hëna.
Mirëmëngjes prof I dashur, sepse ishit të mbushur me dashurinë për vendlindjen tuaj, sepse ishit rritur në luginën e Valit në mes të malit të Manës, me plot arromë, freski, acar, ajër të pastër; sepse ishit rritur mes legjendash, gojëdhanash, rrëfenjash, sepse u rritët mes rriteve të pasura me tradita të shenjta krahinore, prandaj reflektonit kulturë dhe ishit model I bukur për ne studentët tuaj, prandaj na falnit dashuri dhe kujdes me mësimdhënien tuaj. Duke ju lexuar juve, isha edhe unë në luginën bukuroshe të Valit, tek shpella e pëllumbave, tek qyteza e Valit, te kështjella, pash edhe Malin e Polemit. I mblodha ca lule tek lëndina, I laga duart tek liqeni I Valit, I dëgjova dhe cicërimat e zogjv…