E arta e Agim Matos në lidhjen diskursive me Epokën e Artë
Prof Dr Fatmir Terziu
Abstrakt
Qëllimi i këtij punimi është të sqarojë se si imazhet e hapësirës joniane në poezinë e vëllimit „Pluhuri i artë i përjetësive“ (2016) të Poetit Agim Mato „Mjeshtër i Madh“ janë të lidhura me terminologjinë kulturologjike të përjetësisë, një ngashërim që qaset mes diskursit të kohës kur erdhën në syrin e lexuesit poetët e Epokës së Artë. Së pari do të rishikoj shkurtimisht motivin e një trajtese të artë në poezinë e Matos dhe lidhjen e saj me mitin. Atëherë unë do t'i lidh këto imazhe poetike me një kontekst më të gjerë të përfaqësimit gjeografik dhe psikoanalitik Jonian, dhe më në fund do të përpiqem të tregoj se si këto art-prurje shumëdimensionale poetike nga ana e tij lidhet me strukturologjinë e qasjes gjeografike dhe kulturologjike në përgjithësi janë një pasqyrë e përjetësisë që nga Epoka e Artë.
Epoka e Artë në poezinë e Agim Matos
Poezia e Agim Matos sikurse njihet shpesh përcjell imazhe të një bote utopike, një botë që është në kërkim të rrjedhës paqësore dhe asaj forme të dashur e të perceptuar si „të begatë“. Kështu, ndërsa lexojmë poezinë e këtij poeti në vite, duket sikur lexojmë një aspektualitet të ngjashëm me poezinë Bukolike, ku qaset një zhanër parësor i shkëlqyeshëm, bota imagjinohet si një vend i përjetshëm i bujarisë dhe qetësisë, ku peripecitë e dashurisë janë shqetësimet kryesore të njerëzve dhe perëndive, dhe ku që në titull fokusi „Pluhur i artë i përjetësive“ krijon diskurs kulturologjik të plotë ngjashmërie. Në fantazinë e Matos, „Ti libër“ është jo thjesht një lloj i ngjashëm, por libri është tej fantazisë në udhën e dëshirës që të zërë vend në raftet e bibliotekave hijerënda, por me lexuesin, „bariun e librit“, ku ngjashëm dhe poezia bukolike, fantazon sipas mënyrës së saj, me bariun, që pushon me gjithë kohën në dispozicion të tij dhe që simbolizon jetën e qetë. Po kështu tek poezia e Agim Matos „Lisat“, lisat ecin dhe janë përballë: „Përballë malet pak çaste pas krismave, pas betejave/me tymin e heshtjes që ngjitet ngadalë mbi kreshta/ Dëgjohen tingujt e ndonjë zileje“. Tingujt e zileve forcojnë anën baritore, që efektivisht edhe në Argonautika e Apollonius, barinjtë shoqërohen me një botë idilike me bollëk dhe paqe. Komunitetet baritore që Argonautët hasin gjatë udhëtimeve të tyre kujtojnë qëllimisht epokën e Artë mitike, siç përshkruhet nga Hesiodi, që në poezinë e Agim Matos, shkojnë me „Këmbët e mushkave (që) hapin gropa të vogla zhurme në zallin e natës/gjumi rëndon mbi qepallat, mbi kurmet/e rraskapitura…“.
Në poezinë e Agim Matos këto imazhe janë të lidhura me ambientin, me fatet e jetës, me rrethanat që ndikojnë, me kohën kur mbretëronte diktatura, ashtu sikurse këto imazhe jo pak herë herë në poezinë bukolike janë të lidhura drejtpërdrejt me mbretërimin Ptolemaik. Kështu, Agim Mato me poezinë e tij „Në Limanin e ditëve tona“ ngre Himnin për Jonin, ku i jep forcë lindjes së muzikalitetit, këngës që „çan përmes stërkalash“, ashtu sikurse në „Himnin për Zeusin“, me një poezi me një karakter të fortë panegjirik Kalimakusi, i jep përparësi një versioni të mitit të lindjes së Zeusit, sipas të cilit vendlindja e perëndisë ishte Arcadia, sesa Kreta. Sipas interpretimit të Kalimakus, Arkadia, deri atëherë një vend i thatë dhe jo-mikpritës, gëzon pjellori të menjëhershme kur lind Zeusi dhe shndërrohet në fushën baritore të imagjinatës poetike, dhe natyrshëm sipas Matos në kundërshti me atë që ndodhte „këngët që ngrinin ishin sikur ndërtonin barka/dhe t'ju djemve pranë“, pra të largoheshin me këngën e vjetër e të moçme, e të iknin nga ktrahura nga sytë këmbët. Zeusi i ri shqiptar e kishte tejçuar në greminë atë që ishte ndjerë në shekuj dhe koha e gjeografia tashmë sipas poezisë së Matos, shkonte në kahun tjetër të panegjirizmit të Kalimakususit dhe Zeusit të mitologjisë, sepse ndryshe Mato nuk do të trajtonte kaq bukur këtë pasuri vargore: „Çajnë këngët dhe të shyra nga koha/ në limanin e ditëve tona. Zbresin nga anijet detarët e vjetër,/zbresin nga këngët dhe drejt nesh vijnë“.
Ndërsa në linjat hyrëse të „Himni për Zeusin“,, rregulli qiellor i Zeusit lidhet qartë me rregullin tokësor të Ptolemeut II Filadelfus, i cili është Zeus „i zgjedhuri“, ekziston një sugjerim i fortë se Ptolemeu, gjithashtu, do të sjellë një epokë të paqes dhe prosperitetit, gjithashtu tek Mato sarkazma e bazuar tek një realitet dështak shkon vetëm tek pritja dhe natyrisht pritja prek thinjat e nënave „Prisnin, prisnin me vite/nënat, që nga pritja u thinjën“. Këtë rol e merr në dorë vetë poeti, që ndryshe nga ajo që shihet në konkluzionin e Teokratit për Filadelfin, ku gjithashtu janë imazhe me bollëk dhe fat të mirë të kombinuara me rregullin e Ptolemeut dhe me bekimin e Zeusit për atë rregull, tek poezia e Matos mjafton „Ruajtësi i zjarrit“, „Dhe e kuptova sa dobi/ pati Zjarri që mbajta ndezur,/zjarri që digjej brenda meje/ duke shtyrë mijëravjeçarët“.
Në këtë poezi të Matos lidhja shkakësore midis mbretërimit dhe prosperitetit të tokës bëhet edhe më e qartë, dhe afrohet mjaft me Idilin e gjashtëmbëdhjetë të Teokritit: „Kur nisëm të ndërtonim tempujt e parë/shtroja mozaikë/me motive nga fauna dhe flora,/pa harruar motivet surrealiste/të legjendave dhe miteve“.
Kuptohet tashmë ngjashëm sikurse tek Idili i gjashtëmbëdhjetë, pasi poema nuk i kushtohet një mbreti Ptolemaik, por Hieronit të Sirakuzës (por me datë të pasigurt), imazhi i mbretërisë helenistike i përcjellë në këtë poezi megjithatë është mjaft i përgjithshëm, natyrshëm ashtu sikurse dhe poeti shqiptar, Agim Mato këtë e lë në mendjen dhe perceptimin e lexuesit, në jo pak raste në poezinë e tij. Mato, sikurse Teokriti, së pari përshkruan një botë të hutuar, të dhunshme në të cilën lakmia mbizotëron mbi nderin, luftën kundër paqes dhe më tej atë që e mësojmë nga Teokriti, e ndjejmë edhe tek „Në muzg zbresin hijet“. Ardhja e Hieronit, profetizon Teokriti, do të ndryshojë të gjitha ato. Hieron do të rivendosë paqen dhe rregullin në Siçili, shikoni se si Kartagjenasit tashmë dridhen nga frika ndërsa luftëtari heroik Hieron ngjitet për betejë, „me një kreshtë flokësh kali që i bën hije përkrenares së tij të ndritshme.“ Vetëm një grusht barbarësh do të mbeten të gjallë për t'u kthyer në Afrikë dhe përhapte famën e Hieronit „me lajmet e vdekjeve të njerëzve të dashur për nënat dhe gratë.“ Kur kjo punë do të bëhet, Teokriti u lutet perëndive, ndërsa Mato kumbon në vetvete dhe nënshkruan fatin tek „Rreth i mbyllur i një kohe“: „Me një kostum të grisur ëndërrash endesha/në një gji të mbyllur deti,/me hirin e zjarreve të shuar në shpirt/dhe bukurinë galaktike që frymëzonte brenda meje“.
Lidhja e poezisë së Matos me Epokën e Artë në mit
Bota „Virtuale“ e poezisë së Agim Matos, përshkon „…tejetej (tek) ajo dritë biologjike e pashuar/që zë fill nga antikiteti“' sikurse vetë bota idilike e trilluar nga Teokriti, ndoshta të kujton qëllimisht Epokën e Artë mitike në fillim të kohës, motivi i një parajse të humbur tokësore e cila është gjithashtu një temë thelbësore në mitologjinë Mesopotamiane dhe Izraelite. Le ta sqarojmë më tej këtë. Epoka e Artë Greke është e njohur më së miri nga Punët dhe Ditët e Hesiodit (109-126) e cila përshkruan një gen të artë ’të njerëzve të vdekshëm që jetuan‘ si perëndi’ në kohën e Kronusit: „Ata jetuan pa pikëllimin e zemrës, të largët dhe të lirë nga mundimi dhe pikëllimi. … Me krahët dhe këmbët që kurrë nuk dështonin, ata bënin qejf përtej arritjes së të gjitha të këqijave. Dhe ata kishin të gjitha të mirat, sepse toka pjellore e paforcuar u dha atyre fruta me bollëk dhe pa hamëndje. Ata banuan në qetësi dhe paqe në tokat e tyre me shumë gjëra të mira, të pasura me tufa dhe të dashura nga perënditë e bekuara.“
Me garën e argjendit dhe garën brutale të bronzit, duke pasuar ata pas rënies së Kronusit, puna e ashpër agrare dhe dhuna e hidhur u bënë pjesë e jetës njerëzore, derisa Zeusi më në fund krijoi genot e pestë, të hekurt të së tashmes, „[të cilët sikurse shkruhet] nuk pushojnë kurrë nga puna dhe trishtim nga dita“. Njerëzit e hekurt jetojnë në një botë grindjesh të hidhura ku padrejtësia dhe mashtrimi vlerësohen më shumë sesa ndershmëria dhe nderi. Sidoqoftë, Hesiodi nënkupton që një kohë më e mirë përfundimisht do të pasojë duke thënë se ai dëshironte që ai „të kishte lindur më pas“ dhe vazhdon të përshkruajë, se si paqja dhe drejtësia do të kthehen nëse vetëm njerëzit do të qeveriseshin nga njerëz të drejtë: „Paqja është në tokën e tyre dhe Zeusi që sheh gjithnjë nuk dekreton luftë mizore kundër tyre. As uria dhe as fatkeqësia nuk i ndjekin kurrë njerëzit që bëjnë drejtësi të vërtetë, por me zemër të lehtë ata i kultivojnë fushat [dhe] toka u jep atyre fruta me bollëk … Ata lulëzojnë vazhdimisht me gjëra të mira dhe nuk udhëtojnë me anije sepse toka që jep grurë u siguron atyre të korra.“
Ky fragment i fundit përmban shënjues të një situate utopike: mungesa e hidhërimit dhe grindjes dhe fakti që njerëzit vështirë se punojnë, gjithçka rritet vetvetiu. Kjo është tipike e shoqërive utopike, karakterizon gjithashtu jetën në Kopshtin e Edenit në librin e Zanafillës (shkruar disa shekuj pas Hesiodit por jo e lidhur direkt) dhe utopinë fillestare në atë locus classicus tjetër për Epokën e Artë Klasike, tek „Metamorfozat e Ovidit“, i cili fare qartë është modeluar në versionin grek. Ovidi përshkruan kohën e Saturnit si një kohë të drejtësisë, „kur asnjë bori nuk lëshoi alarmin e luftës [dhe] vitet kaluan në paqe“. Për sa sqaruam dhe u ndalëm këtu le të kthehemi tek poezia e Matos. Tek „Virtuale“ poeti shkon poshtë ku „i tërë dheu më ngjan si një foshnje/ në djepin e përkundur prej tyre“, pra prej „guximi i eksploratorëve që zgjidhin misteret e të panjohurave,/më elektrizon furia e teknologjive të erës digitale“. Tek „Mëma“ utopia e tij shkon akoma më poshtë dhe „darkave shoh dritat që ndizen atje poshtë ku rroni/dhe më merr malli“, por poeti nuk i lë kujtimet që i rëndojn ënë shpirt dhe jetët e brezave që e mbajnë të lidhur e të bëj ashtu sikurse ai shprehet „të vij tek ju?!“ në një botë të tillë utopike, Mato tek „Letra e kryetarit të Seattle“ shprehet „nëse ne ju shesim tokën tonë/kuptojeni që ajri është i virgjër/dhe i vyer për ne, ai dhuron shpirtin e vet për tërë jetët që mbështet“ dhe „Zoti ynë është njëherazi edhe Zoti juaj“, ashtu sikurse „toka nuk i përket njeriut,/është njeriu që i përket asaj“, duke na afruar kështu akoma më shumë me atë gen të artë ’të njerëzve të vdekshëm që jetuan‘ si perëndi’ në kohën e Kronusit. Por kjo është e ndjeshmja, e dukshmja e poetit shkon në kohë tjetër, aty ku vetë koha e poetit lutet mes vargut që „me lopatëzën e një endrre“ të zhvendosë „errësirën rreth e rrotull“ e që të ndodhë ajo që duhet pra me këshillën e vargut të poetit „hapi shtigjet që të lidhin me botën“.
Kjo lidhje apriori e shkurtër e poezisë së Matos me një qasje mitike të epokës së Artë nuk ka për qëllim të sugjerojë që imazhet utopike në poezinë e Kalimakusit dhe Teokritit janë aluzion letrar për poezinë e Matos, as për formën e herahershme utopike të vargut të tij, aq sa nuk është në qëllim e drejtëpërdrejtë të ndalet e të krahasojë imtësisht Teogoninë e Hesioditit. Nocioni se në fillim të kohës kishte pasur një epokë të artë utopike pa vështirësi dhe dhunë ishte një element i përbashkët në fetë e grekëve dhe popujve të tjerë të Lindjes së Mesme të Lashtë dhe ky nocion ndoshta ka një arsye të konkretizohet në mjaft poezi dhe argumentime logjike që mbart vetë mendimi poetik dhe po aq artistik i Matos në një epokë tjetër, në një ndarje dhe ndasi kohore, duke qasur elementin e vet e të domosdoshëm për lexuesin e kohëve tona. Ajo që dua të sugjeroj është se imazhet utopike në poezinë e Kalimakusit dhe Teokritit në një vëzhgim, apo studim më të detajuar mund të shihen se kanë lëshuar rrënjë që janë të rrënjosura në këtë besim mitik, të cilin në jo pak raste Agim Mato e kishte edhe dëshirë, edhe zell, edhe domosdoshmëri në jetëkrijimtarinë e tij të shëndoshë e potenciale poetike, e pse jo dhe konkurruese në formën e saj tipologjike.
Lidhur me popullaritetin e mitit të Epokës së Artë, mjaft kritikë dhe artsjellës në kohë të ndryshme kanë shpjeguar se funksioni i mitit ishte gjithmonë të mbante lart një pasqyrë për të paraqitur ose për të parashikuar një kthim të ardhshëm në idil, të cilin Agim Mato nuk e kishte si qëllim ndoshta, por me një strukturë vargore të lirë dhe me një mendim të avancuar që nga koha kur ai botoi për herë të parë, natyrshëm duket se ai kishte qasje më tipologjike, ndryshe „Vallja e pulëbardhave“ nuk do të kishte parësore retorikën e thellë filozofike: „Cili mjeshtër e përpunoi koreografinë e valleve të pulëbardhave në gjiun jonian të Sarandës/në këtë dimër të dielltë?“. Në vijim shpresoj të tregoj se si këto aludime janë të lidhura me ideologjinë e rendit të ri dhe të sigurt perandorak që i përkisnin Kalimakut dhe Teokritit, duke qenë anëtarë të mjedisit shoqëror të asaj që quhej Filo-Mbretërore dhe që në lidhjen me Maton, natyrisht mbetet tek vetëm hijet që „dendësohen mbi detin e plumbtë“, se aty në muzg zbresin hijet, e e tretin brenda vetes shpatet me ullinj ku „mbushin me mister detin atje poshtë,/rrëmihin/ mbi sipërfaqen e ndritshme të tij“, pasi mbretëroja është natyra, është magjia dhe dhurat e saj Hyjnore, është dëshira dhe talenti, vrulli jetik me të cilin autori poet kërkon të „zhvendos errësirën rreth e rrotull'. Këtu e gjitha që mund të mbetet mbretërorja e shënjtërisë së poezisë së Matos është një mister, është një enigmë, është një hije që mbulohet e zvetënohet atje tej në Jon, aty ku miti vazhdon e gërmon vetë mitiken, vetë idiliken, vetë durimin që u sos.
Përfundim
Shpresoj të kem treguar se si imazhet dhe ëndërrat mitike të hapësirës joniane në poezinë e vëllimit „Pluhuri i artë i përjetësive“ (2016) të Poetit Agim Mato „Mjeshtër i Madh“ janë të lidhura me terminologjinë kulturologjike të përjetësisë, një ngashërim që qaset mes diskursit të kohës kur erdhën në syrin e lexuesit poetët e Epokës së Artë..
Konkretisht poeti krijoi dhe imagjinoi një botë të lirë, në kushte e një kohe të ngurtë e më pas disi të shthurur me konotacion „lirie“ tranzicionidhe krejt ndryshe nga konceptualizimi i gjithë botës (i civilizuar) që të ishte një perandori e vetme që përhapej vazhdimisht nga monarkitë e Lindjes së Afërt nga Mijëvjeçari i Tretë e tutje. Padyshim autori e ngjyen penën e etij në realitetin shqiptar, atë jonian të Sarandës dhe mjedisit ku ai lindi dhe jetoi, duke kaluar vetëm mitologjiksiht dhe kulturologjikisht në hapësirën që në kohëra të tjera i drejtohej një besimi të përbashkët, një lloj i caktuar besimi në një mbret të lartë të ligjshëm, prania e të cilit kishte një farë lidhje me rendin e shuguruar hyjnor të universit, por që në rastin konkret shqiptar të kohës kur nisi poezia e Matos, i ashtuquajturi „Mbret“ partiak dhe më saktë monopartiak i Shqipërisë derdhi tërë hijet mbi truallin e tij, dhe më së shumti mbi letrën ku shkruhej e bardha në të zezë, duke ndëshkuar e bërë ferr edhe lrinë e Njeriut.
Prania e një sundimtari botëror në qendër të civilizimit ishte një kusht thelbësor për paqen, rendin dhe prosperitetin në kohën kur krijuan poetët e eEpokës së Artë, që tek Mato mbeti vetëm në të artën e penës së tij të talentuar dhe në bvargu e tij që i ngjitet tashmë përjetësisë aty ku ai natyrshëm e kishte parashikuar me „Emri Thëthëzë“, jo thjesht si një histori të viti 1916-të, por si një dhuratë Hyjnore: „Mos u lodhni hiç për emrin/ Perëndia, që i qofshim falë,/deshi dhe e solli/ e ne dhuratën s'do ta kthejmë. Thëllëzë do të quhet, për bukuri e urtësi/atyre do t'u ngjajë“. E aty ishte Nëna e poetit që tashmë krahëhapur e mban në gjirin e saj dhe bashkë në Parajsë lexojnë të artën e miteve të largët e të afërt që na la pena e poetit Jonian si një rilexim nga koha e Epokës së Artë.
@copyright
Comments