DY SHKRIME

“MEDALIONI” (Dekadat kur jeta e njeriut shkelej me këmbë).

“KUR NJERËZORJA PËRPËLITEJ… POR NUK JEPEJ”.

Autori: Nikolla Sudar (historian e përkthyes).

Tiranë, mars 2018

“MEDALIONI”

Jetojmë çaste, ditë e vite të një tranzicioni pa fund dhe pyesim veten: vallë, për këtë realitet ëndërruan, luftuan dhe sakrifikuan breza të tërë atdhetarësh dhe demokratësh? Përgjigjja është sa e hidhur, aq edhe tronditëse. Realiteti i përditshëm të detyron t’i rikthehesh asaj sentence, sa të mençur, aq edhe tronditëse: “Kur e kaluara harrohet, ajo përsëritet”. Bëmat e diktaturës i përjetuam, u përpoqëm deri diku t’i evidentojmë, por gabuam rëndë, kur kujtuam se i përkasin së kaluarës. Tashmë që kemi rënë ngushtë kujtojmë ndodhinë fatale me veshgjatin: ujku ia kishte mbërthyer dhëmbët vdekjeprurës nga pas, ndërsa i ziu gomar ngushëllohej, duke thënë: “Inshallah jam në ëndërr!”

PARADOKSE TË DIKTATURËS…

Vështrojmë nga e kaluara e si në ekran riprodhojmë ngjarje, biseda, takime të përjetuara në atë diktaturë, sa të tmerrshme, aq edhe absurde.

Këto po mendoja, ndërkohë që m’u kujtua një rrëfim tepër tronditës i asaj kohe, që më ka ndjekur si hije për vite me rradhë, i denjë për një skenar filmi. Ajo ngjarje demaskon pa doreza demagogjinë komuniste, e cila si gjatë luftës ashtu edhe për dekada me rradhë, mashtroi dhe terrorizoi popullin martir shqiptar.

Ishte fillim shkurti i vitit 1972. I vetëm ndodhesha në pastiçeri “Tirana”, kur papritur më afrohen dy veteranë. Njërin prej tyre e njihja mirë, ndërsa tjetrin e shihja për të parën herë.

- Ky është ai, për të cilin të kam folur, - iu drejtua i njohuri im tjetrit dhe pa e zgjatur, duke na dhënë dorën, shton:

- Tani mua do të më falni, se jam tepër i zënë, - dhe u largua, duke na lënë vetëm.

Përballë meje ndodhej një burrë mbi të pesëdhjetave, i thinjur plotësisht, që duke më zgjatur dorën, më thotë:

- Gëzohem që po njihemi. Për shijakasit kam shumë simpati. Mbi të gjitha kam pasur nderin të njoh personalisht Qemal Deliallisin, atë vigan të vërtetë, që në pamjen e parë të trembte me fuqinë e tij, por që kishte zemërbutësinë e një fëmije. Do të vijë dita që Qemali të zërë vend shumë më të nderuar se këta sot, që përpiqen të shkelin mbi gjakun e këtij Dasho Shkreli nga Shijaku.

Ndërkohë që ai po fliste unë heshtja, një ndjenjë frike dhe pasigurie më pushtoi të gjithin, prandaj fillova të vështroj sa majtas e djathtas. Bashkëbiseduesi im e pikasi shqetësimin tim e me të qeshur më thotë:

- Hiç mos u bëj merak, se afër nesh nuk ka asnjë “kalec”.

Ndjenja e pasigurisë, por edhe e kureshtjes për këtë njeri të çuditshëm nuk po më ndahej.

- Dëgjo këtu, - ngriti zërin ai, - je akoma i ri dhe ma merr mendja se s’ke pas herë tjetër punë me “baballarët e kombit”, që janë sot në fuqi. Unë i kam njohur qysh gjatë luftës, por sidomos u binda fort se ç’mostra janë në ditët e para të çlirimit të Tiranës.

Edhe sot, pas 30 vjetësh ruaj, ato mbresa të pashlyera, atë tronditje të thellë që provova, si edhe një trishtim dërrmues nga ai rrëfim i sinqertë dhe bindës.

- Familja ime, - filloi ai rrëfimin, - ka jetue denbabden në një shtëpi përdhese prej qerpiçi. Bashkë me vëllanë dhe motrën më të vogël qysh herët u futëm në lëvizjen ilegale. Vazhdimisht tek ne vinin shokë dhe shoqe ilegale, bëheshin mbledhje, fshihej material propagandistik dhe, për fat, asnjëherë nuk u zumë në befasi. Në vitin 1943 dola partizan dhe u ktheva ditët e para të janarit 1945. Ishim të rinj atëherë, plot entuziazëm e dëshira për të rrëzuar malet. Sapo isha pranuar në parti, kur bashkë me tre partizanë të tjerë më ngarkuam për të bërë kontroll në Tiranën e Re. Të katër drejtohemi tek një vilë e bukur. Pronari i saj i trembur në kulm e me duart që i dridheshin, mezi na hapi derën. Kontrolli ynë nuk nxorri gjë. Tregtari ishte lemerisur, por me gjithë torturat e “stilit partizan”, nuk tregoi gjë, ndërkohë na ndihmoi shërbyesja. Me ndihmën e aktivistëve të lagjes ne gërmuam në kopësht dhe mundëm të zbulonim dy arka të mëdha municioni, të mbuluara me mushama. I hapëm dhe brenda gjetëm monedha ari e argjendi, bizhuteri të shumta, si edhe valutë të huaj. Pasi i vumë hekurat tregtarit, u nisëm drejt komandës partizane. Rrugës kaluam afër shtëpisë së hallës, që kisha më se një vit pa e parë (dy djemtë e saj gjatë gjithë luftës kishin kryer detyra të shumta ilegale në qytet). Me lejen e skuadërkomandantit, i përmalluar drejtohem tek halla, që për fat ndodhej në prag të derës. Ndërkohë që po e përqafoja vura re në qafën e saj një zinxhir të bukur, që përfundonte me një monedhë floriri (medalion, apo dupje, siç e quante populli). Përnjëherë më lindi ideja dhe iu luta hallës të ma jepte, sepse kushtonte shumë. Ajo me të drejtë më kundërshtoi, sepse e kishte kujtim nga gjyshja, por unë këmbëngula, duke i thënë se “atdheut të shkatërruar nga lufta i duheshin të holla për t’u rimëkëmbur”. Më në fund, ndonëse pakëz e pezmatuar, ajo ma dha dupjen. E ku mund ta parashikoja unë se pikërisht ajo “dhuratë e vogël për revolucionin” do të kthehej në fatalitet për mua dhe për hallën?!

Me dupjen (medalionin) në dorë kthehem tek shokët. Pasi ua shpjegova rastin, hapa njërën arkë dhe e futa brenda. Ndërkohë disi i mënjanuar skuadërkomandanti diçka shënoi në një bllok të vogël, por mua nuk më shkoi në mendje se ç’djallëzi do të kurdiste ky maskara. Një orë më vonë komanda bashkë me disa partizanë të tjerë na dërgoi me shërbim në Shkodër. Urdhëri ishte urdhër dhe duhej zbatuar. Pas një muaji me padurim të madh u ktheva në qytetin e lindjes, pa e ditur se ajo që më priste këtu do të ishte vendimtare për të ardhmen.

Ashtu tërë gëzim, me automatikun krahut, futem në shtëpi. Por… shtanga në vend. Pa u përshëndetur fare me mua, m’u vërsul babai me fjalë të rënda: “Edepsiz, të kom bo lanet, shporrmu sysh! Tre vjet kemi rrezikue kaptinën unë ene halla jote për ty e për shokët e tu komunista e ju të ma boni këtë turp? Jeni të gjithë pa din e pa imon! Ene, ngjo këtu, mos bo gabim me shku ke halla, se s’do me ta pa mo surratin. Më ke nda për së gjalli me motrën e vetme!” - dhe me lotë në sy u ul në minder. Kaq shumë e humba toruan, saqë s’ dija si të veproja, por në fakt s’po kuptoja asgjë, se ç’kishte ndodhur, sepse asnjë nga të shtëpisë nuk u takua me mua. I shqetësuar në kulm nga një parandjenjë e keqe marr guximin e drejtohem tek halla. Sapo iu afrova shtëpisë pashë një partizan të armatosur që sillej rrotull, dyshova, por nuk e dhashë vetën dhe futem në shtëpi. Por ç’të shihja: një rrëmujë plaçkash të flakura sa andej-këndej dhe muret prej qerpiçi të çara, ndërsa halla dhe dy djemtë po rrinin ulur në minder. Sapo më panë mua, të dy kushërinjtë me të shpejtë u ngritën dhe u mbyllën në dhomë, kurse halla me një tërbim të paparë ndonjëherë, por që shpejt iu kthye në vaj, m’u drejtua:

“E prune kaptinën, gjidi edepsiz? Paç faqen e zezë që ke guximin ene me ardhë këtu! Të ma boj nipi im këtë turp, ene kujt mu, që ty, Beqirin, Dylin e Liun ju kom prit e përcjell si kalamojt e mi? Përjashta prej shpisë teme e sa të jem gjallë s’du me ta pa bojën!”.

Edhe gjatë luftës nuk kisha provuar tronditje më të madhe. Me gjithë përpjekjet e mia dhe përbetimet se s’dija gjë fare se ç’kishte ndodhur, qe e pamundur të bisedoje shtruar me të. I dërrmuar futem tek komshiu, i cili m’i tregoi të gjitha paudhësitë e “shokëve të mi të idealit”.

Ç’kishte ndodhur?

Sapo më nisën me shërbim para një muaji, komanda partizane kishte dërguar një skuadër, e cila e kishte rrethuar shtëpinë e hallës, ndërsa tre prej tyre ishin futur brenda. Në shtëpi ndodhej halla dhe dy djemtë. Pasi i nxorrën të dy djemtë jashtë, filloi hetimi:

- Nashti, plakë do na tregoç zotërote, se ku I ke fshehur florinjtë! – iu drejtua skuadërkomandanti hallës.

- Ku ka nona florinj, mi të keqen!

- Po kjo ç’është, nuk është tëndja? – ngriti zërin ai, duke i treguar medalionin.

- Po si mi, nonë, e imja osht, ma ka lonë gjyshja për kujtim, ene una ia dhash nipit partizon me jua pru juve!”

Po pse i mbushej mendja “trimit nga mali”? Ashtu i nervozuar urdhëroi të sillnin djemtë. Por për inat të partizanëve, me gjithë kërcënimet e bëra, përgjigja qe e njëjtë. Atëherë kapoja ia ngjeshi me shuplakë hallës. Në çast të dy djemtë iu sulën furishëm atij dhe kështu filloi një përleshje e egër brenda në shtëpi. Ndërkohë u dha alarmi dhe me shpejtësi futen edhe pesë partizanët e tjerë, të cilët me kondakët e pushkëve “qetësuan situatën”. Pasi i lidhën të dy vëllezërit të gjakosur, bashkë me hallën, duke i shtyrë si kafshë i drejtuan tek vendkomanda partizane, në Pazar të Ri. Rrugës komshinjtë dhe kalimtarët e rastit, tashmë jo më të habitur, shikonin një skenë nga më të zakonshmet në rrugët e Tiranës. Si rrufe u përhap nëpër të lagjen se “halla na paskësh florinj të fshehur”. Në komandë i kishin plasur në një bodrum dhe i kishin rrahur për t’i pasur zili edhe fashistët. E poshtëruar në kulm dhe tepër sedërlije, halla nuk pranoi të njoftonte asnjërin nga shokët e luftës për ta ndihmuar, për ta ndiente vetëm neveri (e shkreta hallë nuk e dinte se ata ishin informuar, por nuk bënë asgjë për të). Dikush në komandë kishte shfaqur një mendim tepër “racional” dhe ashtu u veprua: të gjakosur e të pangrënë djemtë i sollën me forcë në shtëpi. Filloi çarja e mureve, saqë u rrezikua vetë shtëpia, po ashtu nuk mbeti skutë pa u kontrolluar. Rezultati? Asgjë. Ndërkohë të dy djemtë i zgjidhin, u japin nga një kazëm e lopatë dhe i detyrojnë të hapin gropa të shumta në të gjithë kopështin, ndërsa vetë partizanët triumfatorë rrinin përreth, duke i sharë dhe pështyrë. Të tërbuar se përsëri nuk gjetën gjë, me një kokëfortësi që sa vinte e shtohej, i përplasin për së dyti në burgun e komandës. Mbas disa ditësh i lanë të lirë, por gjithnjë nën vëzhgim.

Kjo kishte ndodhur gjatë largimit tim të qëllimshëm, gjë që kishte prekur thellë tërë komshinjtë dhe miqtë. Papritur më pushtoi një tërbim i vërtetë, prandaj heq automatikun nga krahu dhe turrem jashtë:

- Kë ruan ti, mor qen bir qeni? – i thirra fort partizanit që sillej aty rrotull, duke i drejtuar automatikun. Ai i tmerruar ia mbathi me vrap, pa kthyer kokën pas. Me një urrejtje që sa vinte e shtohej nisem drejt komandës. Nga që mbajtja e automatikut në dorë binte në sy, e hodha krahut, ndërsa në xhepin e kapotës futa pistoletën. Por ja që nxitimi dhe padurimi më prishën shumë punë. Për fat ish komandanti, që më kishte nisur qëllimisht për në Shkodër, po fliste me dikë që nga ballkoni. Me një zemërim të papërmbajtur, duke iu afruar, thirra me sa fuqi që kisha: - Aty më prit, mor kopuk, se do ta tregoj qejfin! - ndërkohë që në dorë tundja pistoletën. Ai, me sa duket, e nuhati rrezikun dhe, pasi lajmëroi dikë, u fsheh në zyrë. Nuk arrita të ngjis shkallët, kur një breshëri goditjesh me grushta e kondakë pushkësh më rrëzuan pa ndjenja. Në atë gjendje plotësisht i gjakosur, më zvarritën në një biçim magazine, ndërsa dy partizanë ruanin tek dera. Kur erdha në vete e pashë veten të çarmatosur dhe të lidhur. Më vonë mora vesh se komandanti im menjëherë ishte nisur “me shërbim” për në jug. Një shije e hidhur më ngacmonte buzët, në fytyrë isha bërë tërë gjak: e ndjeva veten më të poshtëruar se kurrë. Ashtu tëre gjak, por të zgjidhur, më futën në zyrë, ku përballë meje ishte ulur “komisari”, një djalosh i ri. Tek ai më bëri përshtypje uniforma e re angleze, së cilës i gëzohej, sepse e bënte person të rëndësishëm në sytë e shokëve, shumica e të cilëve kishte kontribuar shumë më tepër se ai.

Pasi më dëgjoi me një bezdi, që dallohej hapur në fytyrën e tij, me një cinizëm karakteristik komunist, m’u përgjegj:

- E po kohë lufte është akoma dhe ne s’kemi dalur për të përkëdhelur njerëzit. Pastaj, nga e di ti se tetua jote me djemtë nuk janë marrë gjatë luftës me kontrabandë floriri?

Gjaku më hipi në kokë dhe pa e bërë të gjatë e mbërtheva nga jaka dhe e mbështeta pas muri. Ai nuk e priste një kundërveprim të tillë dhe e humbi toruan, por në ndihmë i erdhi roja që rrinte tek dera, i cili më goditi fort me automatik në kokë, ndërkohë që nga jashtë u sulën edhe disa partizanë të tjerë, që vazhduan “trimërinë” e të parit. Duke më tërhequr zvarrë, kësaj rradhe më futën në një bodrum gjithë lagëshirë, ku lëvrinin minjtë. Tërë ditën dhe tërë natën më lanë aty pa bukë e pa ujë. Të nesërmen, duke u dridhur nga të ftohtit, iu afrova hekurave të bodrumit se mos dalloja ndonjë fytyrë të njohur. Për fat pashë njërin që po dejtohej nga hyrja dhe, me atë pak zë që më kishte mbetur, e thirra. Me një farë frike, por edhe kureshtje, ai u afrohet hekurave të bodrumit dhe habitet jashtë mase kur më sheh në atë gjendje, megjithatë porosinë ma plotësoi. Por vetëm afër mbrëmjes, “gjeti pak kohë” sh. Beqir që të më vizitonte në bodrum. Një xhip me disa ushtarakë ndalon para komandës. Pas pak hapet dera e bodrumit dhe në të futet “shokut i luftës ilegale, i cili e kishte bërë shtëpinë time e të hallës si të veten” dhe më thotë me nota të dukshme zemërimi dhe talljeje:

- Çohu mor Suf, se qeke bo ibret! – dhe pa begenisur që të më jepte dorën, shton: - Ç’bo kështu, mre burrë, se na fulliqe të gjithëve!”.

Rrëfimin tim e priti ftohtë dhe pa asnjë interes, gjë që më revoltoi pa masë (ishin ditët e para të Çlirimit të Tiranës dhe sapo “triumfatorët komunistë” erdhën në fuqi, harruan nga kishin dalë, harruan se njerëz të thjeshtë si halla i kishin shpëtuar disa herë kokën “komandantit” të guerilasve të Tiranës. Kjo do të ishte “mirënjohja komuniste”, që do t’i ndiqte njerëzit e thjeshtë gjithë jetën). Siç duket ai u foli diçka për mua dhe kështu më lanë të lirë (por vetëm kaq qe “kontributi i tij”). Menjëherë mblidhet celula e Partisë, ku, sipas zakonit, më bënë gjyqin. Vendimi i saj: përjashtim përgjithmonë nga partia, ndërsa komanda partizane më udhëroi të mos largohesha për asnjë arsye nga Tirana. Por shokët e vërtetë nuk më lanë në baltë, ndërhyrjet e tyre të vendosura, më shpëtuan nga bugu.

Kështu përfundoi kjo “aventurë” e imponuar, e cila më bëri që të kristalizoj përfundimisht qendrimin tim në të ardhmen: mohim i idealeve komuniste, të cilat, për fat të keq atëherë dhe për dekada me rradhë do të bëheshin sunduese në të gjitha sferat e jetës.

Tashmë do të fillonte një kapitull i ri në jetën time, gjithë zhgënjime dhe pa asnjë perspektivë. Vitet kalonin, por hija e zezë e “aventurës” më ndoqi hap pas hapi. Njerëzit ku hapur e ku fshehur më shmangeshin. Me shumë vështirësi kreva natën shkollën e mesme ekonomike, por kurrë nuk e kalova dot cakun e një llogaritari të thjeshtë, sepse nuk të linte “vigjilenca revolucionare”. Si të gjithë njerëzit, edhe unë dashurova një vajzë, që për dreq ishte nga një familje komunistësh. E çfarë nuk bënë prindërit, vëllezërit dhe të afërmit e saj për të na ndarë: kërcënime e ofendime në rrugë, thirrje dhe presione në mes të natës në Degën e Punëve të Brendshme, transferim për vite me rradhë jashtë Tiranës, por pa rezultat. “Edhe fakir-fukaraja e ka një shans në jetë!” – thotë populli. Vajzën që doja u detyrova ta rrëmbeja, duke pranuar tashmë një izolim të plotë. Mundimet e luftës, por sidomos ato të pasluftës lanë gjurmë në shëndetin tim, por përsëri nuk më mposhtën dot.

NJË JETË E SHKATËRRUAR PLOTËSISHT …

Po me hallën, ç’u bë?

Ajo e shkreta e pësoi më keq nga të gjithë. Qyteti u rrit, lagja u zgjerua. Të ardhurit e shumtë tashmë bënin ligjin dhe në krye të listës së atyre me “biografi të keqe” vunë hallën. “Ndërkohë, që ne luftonim të pangrënë e të zhveshur, djemtë e hazdisur të plakës na merreshin me kontrabandë floriri!” – ishte refreni në çdo mbledhje populli i kryetarit të Frontit në lagje. Me vështirësi djemtë e hallës arritën të çajnë në jetë: i madhi u bë shofer, ndërsa i dyti mekanik. Të dy u martuan e u bënë me fëmijë, ndërsa unë i vështroja nga larg me një brengë cfilitëse, pa guxuar t’u flisja me gojë. Më vdiq babai, nuk më erdhën; vdiq halla, por ata më dërguan paralajmërimin që të mos guxoja t’u shkelja në shtëpi. Fëmijët u rritën, por trishtimi më shtohej nga dita në ditë,

Kështu kaluan njëzet vjet. Vajza parë e djalit të hallës, sapo kishte marrë maturën dhe ato ditë do të shpallte fejesën. Të gjitha këto i mësova rastësisht nga një kushëri i largët, të cilit me lotë në sy iu luta të bënte çmos për të më pajtuar me djemtë e hallës. Nuk mund ta përshkruaj gëzimin e madh që ndjeva, kur më erdhi lajmi se më në fund kishin pranuar. Të them të drejtën qava nga gëzimi dhe pas meje edhe pjesëtarët e tjerë të familjes. Të nesërmen të veshur si për festë u bëmë gati që të shkonim tek kushërinjtë, por s’qe e thënë të realizohej ajo dëshirë që më kishte zhuritur vite me rradhë. Akoma pa u nisur, më vjen kushëriri me një frymë e më thotë:

- Sufo, mos bo gabim me shku ke halla, se atje ka ra dambllaja!

Dhe me të vërtetë atje kishte rënë dambllaja e shkuar dambllasë. Këshilli popullor i lagjes, i udhëhequr nga parimet udhërrëfyese të “ashpërsimit të luftës së klasave”, kishte ndërhyrë dhe, madje, kishte kritikuar rëndë seksionin e arsimit të rajonit, i cili kishte guxuar t’i jepte të drejtë studimi një vajze “të deklasuar” e për pasojë u prish edhe fejesa e saj. Një pështjellim i gjithanshëm më pushtoi, në ato çaste fillova të urrej veten dhe gati sa s’u çmenda. Gjithçka tashmë kishte marrë rrokullimën, me kushërinjtë e parë përfundimisht isha ndarë për së gjalli, zhgënjimi qe i plotë dhe dërrmues. “Halli të bën të paftyrë!” – thotë një fjalë e urtë, kështu që edhe unë vendosa të ndëmerrja një hap, ndonëse plotësisht të dyshimtë për një rezultat pozitiv. Me një ndjenjë të thellë poshtërimi iu drejtova ish shokut të luftës ilegale, tashmë anëtar i Byrosë politike dhe ministër i Mbrojtjes, i cili, po të donte mund t’i shpëtonte të ardhmen mbesës sime, gjyshja e së cilës e kishte strehuar në kohët më të vështira për të. Shumë vjet kishim pa u takuar. E ku kishte nge ai të interesohej për shokët e dikurshëm! Një herë nuk kishte pyetur ky njeri për trajtimin e keq që i ishte bërë hallës. Rastësisht ishim parë në një festë, por ai ishte mjaftuar me një salutim të thjeshtë. Mbas shumë përpjekjesh arrita më në fund që të më dëgjonte “vetëm dy minuta”. Ai më priti në kabinetin e vet të ministrisë. Sapo hyra, e humba fare toruan nga salltaneti që konstatova. Ministri e nuhati hutimin tim dhe me një ndjenjë të hapur kënaqësie e mëndjemadhësie më ftoi të ulesha. Por mjaftuan vetëm fjalët e para të kërkesës sime që unë të kuptoja sesa rëndë kisha gabuar, ndonëse tashmë s’kishte kthim prapa. Ai u ngrys në fytyrë, u ngrit në këmbë dhe filloi të lëvizë nëpër kabinet. Pasi heshti pak, me një ndjenjë të theksuar pakënaqësie, më dha atë përgjigje cinike, përmbajtjen e së cilës tashmë e parashikoja: “E di si është puna, Sufo? Duhet ta pranosh se ke bo gabim të madh atëherë. Ç’t’u desh ty të ngatërroheshe me dupjen (medalionin), ma mirë t’ia kishe pas lanë hallës…”

Duke kujtuar pas disa dekadash këtë takim, mendja më shkoi tek ai burrë i ndershëm, tek ai atdhetar i vërtetë, i cili me rrëfimin e tij të sinqertë më bëri për vete. Ai nuk arriti të shihte përmbysjen e madhe të komunizmit, ndonëse është më se e sigurtë se sot do të kishte mbetur i zhgënjyer nga realiteti i padëshiruar.

========================================================================

“KUR NJERËZORJA PËRPËLITEJ, POR… NUK JEPEJ”

(Kushtuar atyre, që “braktisën atdheun” e vet, duke e bërë

Shqipërinë atdhe të dytë, por që padrejtësisht u ndëshkuan

shumë rëndë, gjersa përfundimisht… u lanë në harresë).

Antihumanzimi që përjetuam për afro 50 vjet kishte në themel një emërues të vetëm: sterilizimin ideopolitik të njerëzve, shndërrimin e tyre në robotë për t’i shërbyer me devotshmëri strategjisë së shtetit totalitar. Pasoja makabre të këtij steriliteti janë edhe qindra drama, mjaft nga të cilat u shndërruan në tragjedi mizore, të atyre që “patën guximin” të zgjedhin për shoqe jete një të huaj.

LETËR NGA JASHTË?!

“Nga kush? Nga ç’vend?“ – fliste me vete tashmë burri tepër i emocionuar, duke përsëritur fjalët e postierit. Dhjetra hamendje zinin vendin e njëra-tjetrës, por asnjëra prej tyre nuk i dukej bindëse. Me një padurim tronditës mori letrën nga postieri, që kishte shtangur nga habia dhe me duart që i dridheshin, pa guxuar të lexonte adresën, hyri në dhomën e pritjes e u ul në divan. Emocionet gjithnjë e në rritje e pushtuan të tërin; djersë të ftohta po ia mbulonin trupin. Për një moment i lindi dyshimi, të cilin shpejt e flaku tej. Por jo…, zemra e cfilitur prej dhjetra vitesh e babait e parandjeu atë. Letrën ia dërgonte vogëlushja e tij, Zinoçka, pas tridhjetë vitesh, tashmë nënë me fëmijë. I tëri filloi të dridhej si purtekë. Ai nuk po lexonte më, por me etje të pashuar kapërdinte çdo fjalë; qau me dënesë pa i ardhur turp nga vetja, ndërsa lotët i rridhnin nëpër faqet, tashmë të rreshkura. “Si është e mundur, - mendonte me vete, - Zina, gjaku i tij, qenka gjallë dhe me një dashuri të tillë kujton të atin, tashmë të harruar nga jeta?!”

Një shtrëngim i papritur e mbërtheu në gjoks, ndërkohë që po lexonte ato fjalë zemre, të ëndërruara prej kohësh.

“I dashur dhe i paharruar, baba…”

Të më falësh që nuk jam në gjendje të gjej fjalët e duhura për të të shprehur atë që ndiej, ndërkohë që po të shkruaj këtë letër të thjeshtë e të shumëpritur, por të lutem besoji zemrës sime të drobitur, sepse vetëm tani që të gjeta, jeta ka fituar kuptimin e vërtetë. Unë e kam të qartë se ç’dhimbje ke provuar dekada me rradhë, por të jesh i bindur se asnjëherë nuk të ka harruar Zinoçka jote, të cilën e deshe aq shumë, por që fati e dënoi të rritej jetime me babanë gjallë. Pranë meje në këto çaste ndodhet mamaja ime, gruaja jote e shtrenjtë, lotët e së cilës për 30 vjet nuk reshtën së rrjedhuri, duke puthur fotografinë tënde.

Ti, natyrisht, je martuar dhe ke fëmijë të tjerë, por të gjithëve u kërkoj falje dhe sinqerisht askënd nuk dua të lëndoj, përkundrazi do t’i dua si vëllezërit dhe motrat e mia të vërteta. Vetëm një dëshirë kam në jetë, i shtrenjti baba, të vijë në Shqipëri, të të përqafoj me gjithë shpirt dhe me dashuri të vë edhe një herë si dikur kokën në gjoksin tënd.

Për hir të Zotit, të lutem, ma plotëso këtë dëshirë të zjarrtë…”

Por, jo… burri i thinjur para kohe nuk mundi të vazhdojë më tej leximin e letrës, sepse shtrëngimi në gjoks u bë i padurueshëm. Ai paralizoi trupin e dobësuar dhe ia errësoi arsyen njeriut, i cili kaq gjatë dhe me padurim e kishte pritur këtë letër. Pas disa minutash atë e gjetën pa frymë, me letrën e shtrënguar fort mbi zemrën fatkeqe, që tashmë përgjithmonë kishte pushuar së rrahuri.

JAM KRENAR PËR TY, BABA…

(i shkruante me aq përmallim oficeri rus i aviacionit të atit, inxhinier në

hekurudhë).

“Ndonëse nuk të mbaj mend, por nëna më ka folur me një dashuri të madhe për ty, i shtrenjti baba. Të lutem me gjithë shpirt, më bëj vetëm një nder, më plotëso të vetmen dëshirë të madhe që kam në jetë, prano të vish në Moskë, që unë, biri yt të të përqafoj, me mallin e patreguar të më shumë se tri dekadave ndërprerje të tmerrshme, gjatë të cilave nëna të qendroi besnike deri në fund. Më lejo të të qendroj pranë, që me një krenari të ligjshme t’u them miqve e shokëve se edhe unë kam një baba të nderuar, i cili s’pushoi asnjëherë së menduari për mua dhe për nënën…”

Lotë të nxehtë të një gëzimi të patreguar, të përzier me ndjenjën e një dhimbjeje të thellë rridhnin nëpër faqet e tij të rrudhosura, ndërsa lexonte letrën aq të dëshiruar. Ai e ndiente se po përtërihej dhe se më në fund jeta e tij po merrte kuptim.

Mbas përpjekjeve të lodhshme, falë demokracisë, burri i cfilitur nga jeta e rëndë, me intinerarin Tiranë - Varshavë - Moskë, i tha lamtumirë vendlindjes, ku linte një jetë plotësisht të humbur, vite tëra persekutimi të gjithanshëm dhe përbuzjen e regjimit totalitar, tashmë të përmbysur.

JO, TI NUK JE MAMI IM…

E kujtojmë Oljen, këtë grua të urtë dhe të mençur, që për hir të dashurisë braktisi “atdheun, të afërmit”, për t’u syrgjynosur në bunkerin e madh me emrin “Shqipëria socialiste”. Aftësitë e rralla pedagogjike, përgatitjen e gjithanshme shkencore, ajo i vuri në shërbim të përgatitjes së brezit të ri me dijeni të shëndosha bashkëkohore. I gëzohej edhe ajo jetës si gjithë të tjerët dhe bëri të pamundurën që fëmijët t’I rriste të ndershëm e me dinjitet. Por… lufta e klasave, ky oktapod gjakpirës, do t’i shkatërronte jetën kësaj intelektualeje të rrallë. Vallë si mund të duronte kjo grua fisnike poshtërimin sistematik, që i bëhej kur e lodhur nga puna, por me atë dashurinë e madhe prindërore drejtohej në kopësht për të marrë djalin, ndërsa vogëlushi tashmë “i stërvitur për orë të tëra” e qëllonte të ëmën me gurë, duke e ofenduar me fjalët: “Qërohu, ti nuk je mami im, ti nuk je shqiptare?” Ndërkohë edukatoret zgërdhiheshin të kënaqura nga “fruti” i punës së tyre (si zbatuese të denja të udhëzimeve të sigurimit të shtetit). Sa të ofenduar e ndiente veten kjo nënë kurajoze, kur i biri, ky njomëzak katërvjeçar, i helmuar nga edukatoret, i thërriste me zë të lartë të atit: “Babi, më gjej një mam tjetër, kjo nuk është mami ime!..” Sikur të mos mjaftonte kjo dramë në familje, një urrejtje për këtë grua, e inicuar nga “lart” do të krijonte një atmosferë mbytëse për të, e cila, si e huaj, do të cilësohej “agjente e KGB-s”, absurditet i një regjimi absurd, ku paranoja bënte ligjin. Vite me rradhë duroi e më pas shpërtheu, por me pasoja mizore… 16 vjet burg politik dhe vetëm në vitin 1991 mundi të dalë nga ferri i “internacionalizmit proletar”, për t’u kthyer tashmë përfundimisht në atdhe.

GODITJE FATALE…

Ishte gjeolog, i arsimuar në BS; njeri me zemër të madhe, i përkushtuar si rrallëkush në profesion, por nga goditja që do të merrte, gjithçka do të humbte kuptimin për të. E shoqja, një bionde ruse, u bë idhull i tij, por një dashurie të tillë, të pastër e të fuqishme, dikush edhe i trembej.

Viti 1961 u bë vit i zhgënjimit të madh. Të shoqen e detyruan të largohej… vetëm për disa muaj, por që përfundimisht mbeti “andej”. Për gjeologun qe goditje e rëndë, humbje e pandreqshme. I vetmi ngushëllim për të mbeti e bija, Ira, së cilës iu përkushtua me të gjitha forcat e shpirtit. Por fati i keq do ta ndiqte deri në fund këtë njeri të mirë: vajzës, tashmë pesëmbëdhjetëvjeçare, iu shfaq një sëmundje e rëndë. Këtë goditje nuk do ta duronte dot burri 40-vjeçar, i cili i thinjur plotësisht të jepte përshtypjen e një 70-vjeçari. Por mirësia e Perëndisë ia kthjelloi dikujt mendjen në Ministrinë e Shëndetësisë dhe vajzën, të shoqëruar nga i ati, e nisën për në Budapest. Ndërkohë me urgjencën më të madhe nga Moska vjen një ekip me specialistë më në zë dhe bashkë me ta… edhe ëma e vajzës. Dikush këtë takim edhe mund ta bëjë skenar filmi, por zor se do të jetë në gjendje të rikrijojë atë skenë tronditëse, kur drejt shtratit të vajzës, pranë së cilës ndodhej i ati, me dënesa të papërmbajtura dhe lotët që i rridhnin çurk, afrohet një grua, të cilën e mbante përkrahësh mjekja e pavionit. Ajo qe e ëma e vajzës, e cila pas trembëdhjetë vitesh, në rrethana tepër dramatike, takohej me të bijën dhe të shoqin. Ashtu e cfilitur, me njërin krah ajo përqafoi të bijën, ndërsa me tjetrin, të shoqin, ndërkohë që me dhjetra punonjës e të sëmurë të kësaj klinike të njohur në të gjithë Evropën, me lotë në sy e ndiqnin këtë takim të pazakontë. Specialistët më të mirë hungarezë dhe rusë për ditë të tëra bënë të pamundurën për ta shpëtuar vajzën e gjorë, por pa sukses. Jashtëzakonisht prekëse ishte të vështroje këta profesorë të nderuar, që ndesheshin çdo ditë me vdekjen, ndërsa lotonin si fëmijë për këtë fatalitet të pashmangshëm. Tashmë vajza akoma gjallë duhej të ndahej përgjithnjë nga e ëma dhe pas disa javësh edhe nga jeta. Gjithashtu edhe i ati do të largohej nga kjo jetë vetëm disa muaj pas së bijës, për t’u takuar në amëshim me të.

MOS GUXO T’I AFROHESH AMBADADËS, PËRNDRYSHE…

Ky ishte refreni që do të dëgjonte për dhjetë vjet me rradhë gruaja fatkeqe nga punonjësi fytyrëvrerosur i ambasadës shqiptare në Varshavë. E ku donte të dinte ky partiak mediokër e servil ndaj eprorëve se ç’do të thoshte një ndjenjë e zjarrtë dhe e sinqertë rinore, e cila po shkelej padrejtësisht? E ku mund ta kuptonte ky injorant se ç’hiqte zemra e asaj nëne të re polake, e cila që nga mosha disamuajshe e derisa djali u bë dhjetë vjeç, me një durin stoik, do të trokiste në derën e ambasadës. “Mos e lini djalin pa baba, është gjaku juaj, lermëni të bashkohem me tim shoq në Shqipëri!” – do të ishin fjalët e sinqerta të një zemre të dërrmuar, duke u treguar punonjësve të ambasadës djalin me sy të përlotur. Por prej tyre, me një cinizëm dhe arrogancë të hapur, do të merrte përgjigjen e egër: “Ik moj, zhduku e mos guxo t’i afrohesh ambasadës, përndryshe…”.

Nëna e re me fëmijën në krah, e fyer dhe e poshtëruar largohej kokulur, por përsëri, falë ndjenjës së thellë dhe detyrës së shenjtë si prind, nuk do të hiqte dorë nga rituali i saj me shpresë se dikur do t’u kthjellohej mendja dhe zemra këtyre përbindshave, që vetëm fytyrën kishin njerëzore. Por për fat të keq ajo ditë do të vononte më se tri dekada… Vonesa do të ishte fatale.

Ishte viti 1956, kur djaloshi entuziast shqiptar arriti në Varshavë për të studjuar në degën e inxhinierisë. Vitet kalonin dhe ata do ta lidhnin gjithnjë e më fortë me këtë vend të bukur e me njerëz të mirë. I shtruar për pak kohë në spital, ai u njoh me një vajzë të re ndihmësmjeke. Atij i lanë mbresa të thella përkushtimi i jashtëzakonsëm i saj ndaj detyrës: gjithnjë gojëmbël, e papërtuar, e gatshme për t’u shërbyer pacientëve edhe jashtë turnit të saj. Kështu u lidhën dhe u dashuruan me tërë hovin e moshës këta dy të rinj, të cilët i dhanë gjithçka njëri-tjetrit. por ja që fati u ndodh në anën e kundërt.

Akoma pa u diplomuar, u lindi një djalë, që përfundimisht vulosi bashkimin e tyre. Por furtuna e së keqes do të depërtonte thellë edhe në qelizat më të vogla të jetës, duke errësuar çdo perspektivë. Ishte vera e vitit 1961, kur inxhinieri i sapodiplomuar mendoi të kthehej në Shqipëri bashkë me të shoqen dhe djalin e vogël. Por… pikërisht këtu filloi ajo mënxyrë, e cila do të nxirrte aq fort më pah forcën e jashtëzakonshme të ndjenjave të të dy të rinjve si dhe monstruozitetin e pushtetarëve të atëhershëm, që shkatërruan këtë familje si dhe dhjetra e dhjetra të tjera. Në fillim me pretekstin e “ashpërsimit të divergjencave” me ish vendet socialiste, të cilat “kishin shkarë në llumin revizonist”, gjoja do të vonohej ardhja e së shoqes me djalin në Shqipëri disa muaj, derisa me kalimin e viteve iu mohua plotësisht familja. Djaloshi bëri të pamundurën për të realizuar ëndrrën e tij të madhe, por më kot. “Inxhinieri rebel”, siç u etiketua nga partiakët fanatikë, shumë i aftë në profesion, u degdis në një qendër të vogël, larg kryeqytetit. Asnjëherë ai nuk reshti së telefonuari së shoqes dhe së kërkuari të gjitha mënyrat për bashkimin me të dhe djalin e vet, në kundërshtim të hapur me këshillat dhe denigrimin e vazhdueshëm të autoriteteve në fuqi, të cilët e mbanin nën survejim. Kjo gjendje do të vazhdonte për vite të tëra, derisa më në fund me zemër të thyer e kuptoi se fati mizor, i stisur nga një politikë absurde antihumane, i kishte dhënë atij goditjen më të fortë në jetë. Vetëm falë aftësisë së rrallë profesionale dhe së kaluarës atdhetare të familjes, inxhinieri mundi t’i shpëtojë izolimit në burg, por asnjëherë ai nuk do të provonte ngritje sado të vogël në përgjegjësi, sepse të tilla ishin direktivat çnjerëzore të luftës së klasave.

Dekadat pasuan njëra-tjetrën, plaga u mbyll vetëm në sipërfaqe, por malli për gruan e dashur dhe djalin nuk u shua asnjëherë. Dhe ja, pas “përmbysjes së madhe të Lindjes së kuqe”, tek ata që dikur simbolizonin ndjenjat më të pastra rinore, u ringjall shpresa për t’u parë dhe çmallur, ndonëse me shumë vonesë. Të dyja palët kishin qenë të detyruara të krjijonin familje tjetër. Djali tashmë mbi 30 vjeç, me lotë në sy do të përqafonte i zhuritur babanë, të cilin e kishte parë dhe njohur vetëm nëpërmjet fotografisë dhe fjalëvë të zjarrta të së ëmës. Ndërkohë e ëma, e mallëngjyer si kurrëndonjëherë tjetër në jetën e saj, për të parën herë ndiqte këtë takim sa të gëzuar, aq edhe të dhimbshëm, midis babait e djalit, duke kujtuar në ato çaste, atë të keqe të madhe të përjetuar e që s’mund të ndreqej më.

Këto janë vetëm grimca të atyre pasojave të tmerrshme, të atyre paradokseve çnjerëzore që përjetoi ky popull në vitet e totalitarizmit unikal në botë, ku “qëllimi justifikon mjetin”.

Të rinj qenë ata, që për nevoja të vendit pas çlirimit ndoqën studimet e larta në BS, apo në ish vendet socialiste. Atje u diplomuan dhe jo pak prej tyre “patën fatin” të lidhnin jetën me një të huaj dhe ta sillnin në atdhe. Por jeta do ta provonte me tërë ashpërsinë e saj, sesa rëndë kishin gabuar. Veçanërisht shtrenjtë do ta paguanin ata që kishin zgjedhur si shoqe jete një ruse, sepse tërë jetën ato do t’i ndiqte hija e llahtarshme e “agjentes së KGB-s”. Rikujtimi i këtyre ngjarjeve, sa të panatyrshme, aq edhe tronditëse, të bën të mendosh gjatë se deri ku mund të arrinte me cinizmin e vet ajo demagogji e paskrupullt e së ashtuquajturës “vënie e njeriut mbi gjithçka”.

Viti 1961. Re të zeza nxinë marrëdhëniet partiake dhe shtetërore shqiptaro-ruse. Tanimë miku ynë më besnik, “Bashkimi i lavdishëm Sovjetik”, na u shndërrua në armikun më të rrezikshëm të Shqipërisë. Spekullimet pa fund për fatin e socializmit (të diktaturës) u transformuan në një histeri të papërmbajtur. Të parët që u goditën në këtë situatë të acaruar qenë ata specialistë, të cilët kishin bërë “gabimin fatal”, duke u lidhur me gra të kombësive të tjera. Presioni i gjithanshëm nga të dyja palët për t’i prishur këto lidhje arriti deri në shantazh të hapur, përndryshe… Nënteksti ishte më se i qartë: përvoja e pasur e organeve të diktaturës në këtë drejtim ishte e njohur për cilindo. Me qindra njerëz u shqetësuan pa masë: të shkatërrohet familja? Po fëmijët? Si mund të flaken papritur e pakujtuar ndjenjat më të sinqerta, të mbrujtura me kaq përkushtim për vite me rradhë? Në moshën e tyre më të bukur vajza nga kombësi të ndryshme u njohën me studentë shqiptarë, me të cilët, për hir të ndjenjës së zjarrtë të dashurisë, u lidhën me ta përjetësisht, “duke baktisur atdheun, të afërmit, komfortin”, por edhe me dëshirën e madhe e të sinqertë për të jetuar në Shqipëri e për t’i shërbyer me të gjitha forcat atdheut të dytë. Por zhgënjimi i rëndë që i priste do t’i kalonte të gjitha limitet njerëzorë.

Ne, studentët e viteve 60, mbase në atë kohë disa gjëra edhe nuk i kuptonim mirë, por skenat rrënqethëse të ndarjeve, të kujtonin pogromet antihebreje naziste. Çdo mëngjes para agjensisë ajrore në qendër të kryeqytetit mblidheshin me qindra njerëz. Ç’po ndodhte në të vërtetë? Një masakër, por tashmë e tipit të veçantë: ndaheshin gratë nga burrat, fëmijët nga prindërit. Për sa kohë? Vetëm “për disa muaj”! Ç’hipokrizi e ndyrë! Partiakët dhe pushtetarët e dinin fare mirë se kjo ndarje do të ishte shumë e gjatë, ndërsa njerëzit e thjeshtë, të mashtruar përcillnin gratë dhe fëmijët, me shpresë për një ribashkim të shpejtë. Diku mund të dëgjoje: “Po e marr Ilirin, kjo është punë muajsh e përsëri do të jemi bashkë…”, dhe puthje, përqafime e lotë të hidhura të ndarjes. Një vogëlushe, buçko, e ndodhur midis dy prindërve nuk dinte nga të shkonte, ndërkohë që të rriturit e pranishëm, të përlotur ndiqnin atë moment të dhimbshëm. Më në fund fitoi e ëma, e cila e përfshiu të bijën, që… s’do ta shihte më kurrë të atin.

Vitet kalonin, shpresat zbeheshin, ndërsa dhimbjet e një plage që s’u mbyll kurrë, do të vazhdonin pa fund. Nuk qenë të paktë ata që në momente depresioni shpirtëror u dhanë pas pijes, dikush u shpreh kundër këtij qendrimi antihuman, prandaj… përfundoi në trikëmbësh, ndonjë tjetër në burg apo internim të zgjatur, duke u gjymtuar fizikisht dhe shpirtërisht. Nata e ndarjes qe e gjatë, tepër e gjatë, cfilitëse dhe e pakompensueshme. Askush për 30 vjet (sidomos ata nga BS) nuk guxoi të kontaktojë të paktën me letër me njerëzit më të dashur. Vogëlushët e dikurshëm tashmë u bënë burra e gra me fëmijë, por thellë në shpirt ata e ndienë goditjen e rëndë e të pazakontë të fatit të tyre të hidhur: prindi i shtrenjtë mbeti për ta vetëm një vegim i largët, jashtëzakonisht i dëshiruar, por gjithnjë i paarritshëm.

Por pati edhe nga ato, të cilat qendruan në Shqipëri, duke i mbetur besnik shokut të jetës. Atyre as që shkonte në mend se do t’i ndiqte një fat makabër. Me një stoicizëm të patreguar ato sakrifikuan gjithçka dhe me kurajo të rrallë, për dekada me rradhë përballuan mungesën e informacionit për njerëzit e tyre më të dashur.

Vitet kurrë nuk do të na i zbehin fytyrat aq të dashura të pedagogeve tona të gjuhës ruse, që me devotshmërinë e tyre të rrallë e kryenin detyrën fisnike të pedagogut, duke bërë aq shumë për ne, studentët. E pamundur është të harrohet profesoresha e mrekullueshme Ludmilla Zoraqi, që u bë shembulli i njeriut ideal, por që për fat të keq do të përfundonte diku, në rrethin e Fierit. Pasioni i saj për gjuhën shqipe dhe mbrojtja e kësaj gjuhe në mënyrë të shkëlqyer prej saj, lanë mbresa të pashlyera tek çdo student i atyre viteve. Pedagoget Anja, Nina, Olja, Figlina, Jevgenia etj., me thjeshtësinë dhe zellin e madh për lëndën, të bënin ta dashuroje me gjithë shpirt atë. Të tilla si këto, por të kombësive të tjera si bullgare, rumune, hungareze, polake e çeke etj., qenë jo të pakta edhe në institucione apo qendra pune të Tiranës apo të rretheve të tjera. Por regjimi i pashpirt monist, me konsekuencat e veta paranojake, do të vazhdonte sterilizimin politik të kuadrove. Pothuajse të gjithë ata që, në kundërshtim me “moralin në fuqi” kishin kuturisur të merrnin gra me kombësi të huaj, u dëbuan nga kryeqyteti si të dyshimtë. Tashmë u erdhi rradha bashkëshortëve t’ua shpërblenin grave të tyre të dashura e të përvujtura besnikërinë e treguar, duke mos u larguar nga Shqipëria. Kështu me dhjetra familje u syrgjynosën nga Tirana nëpër rrethe të largët, por duke i mbajtur tërë kohën nën vëzhgim. Por kur ndonjëra nga gratë e ngriti zërin e protestës, e pagoi me burgim ose me internim të zgjatur, që ua errësoi plotësisht perspektivën edhe ashtu të zymtë.

Tashmë pas shumë dekadash, kur i akon ato, ashtu të thinjura e plot mirësi, një hije të thellë trishtimi dallon në sytë e tyre, pasojë e asaj mënxyre të përjetuar me dekada e që ua shkatërroi jetën. Stoicizmi dhe kurajoja me të cilat iu kundërvunë diktaturës më të egër të kohës, do të mbeten një shembull i lartë i pathyeshmërië morale e fizike dhe do të kujtohet gjithnjë me respekt të veçantë. Kur ndodhesh pranë tyre, një ndjenjë e fortë keqardhjeje dhe bashkëfajësie sikur të mundon për atë fat të pamerituar, për atë të keqe të madhe që s’ndreqet dot më. Por shpejt bindesh se në shpirt ato kanë mbetur ashtu siç i kemi njohur dikur, të thjeshta, plot dinjitet e zemërbardhësi dhe me shpirtmadhësinë që i ka karakterizuar gjithmonë dinë të falin, sepse edhe mijëra bij e bija të këtij populli patën fatin e tyre të hidhur.

Nderim dhe respekt për jetë ndaj ketyre njerëzve me zemër të madhe, që bënë aq shumë për ne, por që përjetuan atë që kurrë nuk e meritonin.

Adresa: Nikolla Sudar.

Nikolla Sudar: përkthyes dhe historian (“Mjeshtër I madh”).

Cel.: 00355692103138

E-mail: nikollasudar@yahoo.com