DITËT E SPRASME TË MBRETIT GENT

RESMI OSMANI

NOVELË

DITËT E SPRASME TË MBRETIT GENT

Një

Iguvio, qershor 146 para erës së re.

Mbreti Gent[1] la pas livadhin e gjelbëruar, ku piklat e vesës, nën rrezet e diellit ndrinin si margaritarë dhe iu afrua shtegut të monopatit, që ngjtej në malin Inxhinio. Aty qëndroi që të mbushej me frymë. Gjithmonë e lodhte ajo e përpjetë: si çdo gjë në jetë, e zorshme për t’u ngjitur, por e lehtë për t’u zbritur. Hodhi sytë nga lindja. Dielli ishte ngritur lart mbi kodrat dhe vargmalet. Dielli flakërues i qershorit, në qiellin e rimtë pa një re, derdhte bujarisht dritë e ngrohtësi. Gjethet e shkurrishteve të lara nga ari i dritës, e të puthura nga puhiza, sikur hidhnin valle tyre duke shushuritur këngën e tyre me ritëm të qetë. Po afronte zhegu, por flladi i erës që frynte do ta bënte më pak të nxehtë. I veshur lehtë, thuajse varfërisht, me këmishë dalmatika të hapur në gjoks e të ngjeshur në brez me konop, me sandale të vjetra, lidhëset e të cilave i qarkonin pulpët me damarë mavi e të holluara nga pleqëria, beretën e madhe të ronitur e anëvarur, që i mbulonte kryet e thinjur, trastën e linjtë varur në sup dhe shkopin gjithë nyje, mbi të cilin mbështetej, ngjante me një shtegtar vetëmitar që udhëtonte në kërkim të fatit, që do t’i sillte dita.

U nis të ngjitej. Monopati i ngushtë gjarpëronte midis shkurreve dhe gurëve. Udhëtari i hidhte çapet me kujdes, zgjidhte vendin që të mos shkelte mbi gurët me thepa, që nën shojet e hollë të sandaleve i vrisnin shputat e këmbëve. Mbështetej mbi shkop dhe hidhte një hap e kështu derisa iu afrua majës.

Në çeltirat midis shkurrishteve, bimësia , barërat dhe lulet harliseshin duke rrëfyer sikush bukurinë dhe magjinë e tyre. Natyra ngazëllehej. Lëngu jetëdhënës i tokës ushqente bimësinë, gjallesat shihnin punën e vet në kërkim të ushqimit. Hardhucat e gjelbra, që gjuanin kandrrat, sa e shihnin rrëshqisnin vetëtimthi që të fshiheshin. Një laraskë llafazane e ndiqte pas, duke krokatur dhe përqeshur. Një vargan i milingonave, si rreshti i ushtarëve, të ngarkuara me farëza, nxitonte nën peshën e rëndë për në fole, që të vinte zahirenë e dimërit. U kujdes që të mos i shkelte. Ai i donte milingonat. Ishin punëtore të palodhura. Ndaloi dhe i soditi ato kandrra aq të vogla e çuditërisht aq punëtore. Ishin si një ushtri, por kush i komandonte , cili ishte mbreti apo mbretëresha? Qëndroi edhe laraska, që u ul mbi një trëndafil të egër. Ai ngriti shkopin dhe i bërtiti:

”Shporru!”

Ajo tundi bishtin e gjatë e përqeshi dhe s’luajti vendit.E mençura e dinte që ai s’kishte seç t’i bënte.

”E po llap sa të kesh qejf, moj llafazane!”, i tha ai thuajse pa zë.

Një breshkë, zgjaste qafën dhe gëlltiste luleshtrydhet e egra, që dukej se po i shijonin shumë. Sa ndjeu hapat e fshehu kokën në kafkull.

“Të bëfshin mirë!”- i tha ai - Mos u tremb. Nuk të vjen e keqe prej meje. Ruhu nga latinët, breshkaxhinjtë. Ata t’a pëlqejnë mishin”-

Hodhi hapat e tjerë përpara. I dukej sikur vitet e jetuar i rëndonin mbi shpinë si mali që po ngjiste. Pesha e tyre i këpuste gjunjët dhe i rëndonte frymëmarrjen. Kishte ardhur pleqëria.”Vetë pleqëria është sëmundje,”- mendoi ai - Sjell pjekuri e mençuri, por të ronit shëndetin, kafshon zemrën, dërrrmon eshtrat dhe…..Vjen fundi i rrugës së udhëtarit, por ai s’donte ta mendonte atë!

Vapa po shtrëngonte. Gjinkallat cinxërinin sa i gjithë ajri dridhej nga kënga e tyre. Ec e ec. Dëgjoi gurgullimën e ujit, përpara ishte burimi ujëkthjellët e brisk i ftohtë. E kishte ndërtuar vetë. Vendësit e quanin “Fontana di Re” , burimi i mbretit. Ujët rridhte në curril nga goja e hapur e kokës së luanit të mermertë dhe derdhej në hauzin me guriçka të bardha, pastaj duke mërmërirë, këngën e ujit,që është si kënga e jetës, rridhte në rrëkezën, që zbriste tatëpjetë. Nga të dy anët ishin dy sofate të gurtë, që udhëtari të ulej e të flladitej. U ul në sofat, piu me endje dhe freskoi fytyrën.

Aty vinin shtazët e vogla, zogjtë dhe bletët për të pirë ujë. Thëllëzat u ngritën vrikthi dhe u fshehën në shkurre. Bishttundsi, e pa me dyshim dhe u ul majë shkorretës. Njera nga bletët e shumta ra në ujë e po mbytej. Futi dorën dhe e mori në pëllëmbë. Ajo shkundi krahët dhe fluturoi rreth tij si për ta falenderuar.

”Fluturo moj punëtore e palodhur,çoje mjaltin në zgjua”, e përcolli ai.

I donte bletët njësoj si milingonat punëtore. Çdo njeri mund të mësonte prej tyre që ta donte punën. Lule më lule mblidhnin mjaltin, gjithë verën, pa u lodhur, pa pushim. E bukur të ishte bletë! Po ja që ishte njeri. Eh, një njeri i vogël , në këtë botë të madhe nën diellin flakërues, që ishte at i natyrës e i falte jetën gjithësisë. Njeri i vogël, që çapiste mbi mëmën tokë, që ushqente njerëz e gjallesa. Prandaj në vendin e tij betoheshin: ”Pasha diell e pasha dhe!” dhe “Për atë sy dielli!” Kjo ishte një be e rëndë e burrave. Vërtet i vogël njeriu, por edhe sa i madh! Kjo krijesë thuajse hyjnore e natyrës, që guxonte me vullnet e trimëri të matej edhe me Zotat, duke e ditur se për rrebelimin do të dënohej. I tillë ishte njeriu me guximin e tij të marrë. I tillë kishte qenë edhe ai, Genti, mbreti i sprasëm i Ilirisë. E madhe vepra e njeriut, por sa të mëdha bëmat , po aq mizor e shkatërrues dëmi, që sillte lakmia e makutëria, përpjekja për pushtet mbi të tjerët, zotërim të pronës e pushtim të vendeve dhe popujve, me një fjalë të vetme: ”Unë mbreti urdhëroj!”- Dhe kjo, si të ishte një fjalë magjike, hidhte në luftë e vdekje mijërat e njerëzve. Kur vinte fundi, njeriu asgjë nuk merrte në jetën e përtejme. Edhe mbretit, për strehën e fundit, nga mbretëria apo perandoria pa fund e pa anë, i mjaftonte një pash dhe! Por këtë asnjë nga sundimtarët, kur ishte në majat e larta të sundimit, nuk kishte sy ta shihte e veshë që ta dëgjonte. E verbonte pushteti, nuk e shkonte ndër mend, jo se i mungonte dituria, por i dukej vetja i pavdekshëm. Duhej një jetë e tërë dhe mençuria e pleqërisë, pas rënies nga froni, për ta kuptuar. Pas triumfeve dhe pësimeve të jetës, ai tashmë e kishte mësuar aq gjë, por tashmë ishte vonë. E keqja kishte ndodhur dhe pendesa nuk ndreqte asgjë, përveç qetësimit të shpirtit.

”Eh moj mendje! Mos u lajthit dhe mos zbrit në të thella! I tha ai me vete. Të shkojmë për aty ku jemi nisur e të bëjmë punë.” Ec e ec në të përpjetë. Këmisha i ngeci në një degë ferre. U përul që ta shqiste, por një gjemb e shpoi në gisht. Dhembja qe e hidhur dhe doli një pikë gjak.

“Ah, moj ferrë, gjembat i ke të hidhur, por frytat të ëmbla, por që të arrish deri aty duhet të shposh gishtat. Çudi! Gjithmonë e mira dhe e keqia rrinë tok!“, -mërmëriti ai, - Edhe bleta që bën mjaltin, ka thumbin e helmuar. Po ashtu i tillë ishte edhe njeriu. Në mëndjen dhe zemrën e tij rrinë tok e mira dhe e keqja, dashuria dhe urrejtja, bujaria dhe kopracia, trimëria dhe burracakëria, ndershmëria dhe dinakëria. Sipas rastit dhe herës, ato shfaqeshin herë njera e herë tjetra dhe shërbenin si armë për të arritur qëllimet dhe synimet. Fort të ngatrruar dhe të paparashikueshëm e kishin ngjizur zotat njeriun! Aq të ngatërruar, sa ai shpesh nuk arrinte të njihte vetveten!

Shkëputi nga bisku disa manaferra dhe i përtypi. Ishin pak të athëta, por erëmira, me lëng dhe të ëmbla. Pak kush e dinte se përvëlesa e gjetheve të ferrës ishte një me një për ndërprerjen e heqjes së barkut. Ai e dinte, siç dinte dhe për shumë barëra e bimë të tjera. I njihte më mirë bimët, ngasa kishte njohur njerëzit. Ata ishin të zorshëm për t’u njohur. Të tillë ishin krijuar : sa të mëdhenj, aq edhe të vegjël, në lavdinë dhe mjerimin e tyre!

Dy

Më në fund mbërriti në majë. Frymoi thellë. Maja e malit përfundonte me një rrafshirë, si e prerë me thikë. Ajo zgjatej gjer larg nga veriu. Në dimër e mbulonte bora dhe ngjante me një shkretëtirë të bardhë. Kur ishte më i ri, ngjitej për t’u nginjur me ajrin e ftohtë dhe ciknën e akullt e të shëndetshme. Kur ishte diell ajo ndrinte, sa të verbonte sytë. Merrte dhe djemtë. Ata dëfreheshin: rrëshqisnin, rrokulliseshin dhe gjuheshin me topa bore. Ikte dimri, juga frymëngrohtë shkrinte borën dhe pastaj vendi shndërrohej si me magji. Gjithçka kishte fjetur nën borë zgjohej. Vinte shpesh aty dhe çdo herë, ngazëllehej nga ato që shihte. Qilimi i gjelbër i livadhit, shtrihej gjer larg. Qëndizmat e tij ishin vetë bukuria: lule të gjithëfarshme e ngjyra të çfarëdollojshme. Asnjë shkurre, veç një lisi vetmitar e me kurorë madhështore, që gëlonte dhe zhurmëronte nga cicërimat e zogjve, që ngrohnin vezët në çerdhet e tyre.

Gjithë ajo harlisje dhe dalldisje! Natyra i bënte të plleshme krijesat e saj, mendoi ai. Pa shih, gjithë këtë ngjallje e harbim të fillim verës , ku çdo bimë ishte në lulëzim, ku çdo zog thurte folenë. Ajo me mjeshtëri kishte ngritur kurthet: ngjyrat e luleve, aromat, nektari, ndillnin bletët, që në kërkim të mjaltit dhe dyllit, çonin pluhurin e verdhë e misterioz ne krezat e vlagëta, që të lidhej fara e ato të shumoheshin. Në të tjera raste atë e bënte era. Kishte parë sesi nga kurorat e ullinjve dhe pishave, ajo merrte retë e verdha të atij pluhuri të luleve, pjalmit dhe e shpinte larg. Ashtu vepronte me shpendët e me kafshët. Meshkujt ishin më madhështorë e të zbukuruar: me brirë, mjekra, pupla, aftësinë për të kënduar. Ishte kurthi për të ndjellë femrën. Natyra krijonte, shumonte, por nuk shkatërronte. Njeriu, po. Edhe kafshët vrisnin, por e kishin nevojë, ashtu ishin krijuar: e gjalla ushqehej me të gjallën, por asnjëherë brenda llojit. Këtë e bënte njeriu. Njeriu mund të jetonte pa vrarë sivëllezërit e tij, por ja që e bënte, vriste,derdhte gjak. Në këtë ishte më i përbindshëm se shtazët.

“Eh,mor plak! Boll përsolle nëpër mendje dituritë dhe urtësinë e natyrës, që ia kanë dhënë zotat! Shih e mëso prej tyre dhe bëje më mirë punën tënde !”, i tha ai vetes.

Qëndroi dhe hoqi nga supi trastën e madhe, pastaj nxori prej saj qeskat e vogla të linjta. Nga t’ia niste? Kjo ishte mbretëria e tij. Jo, më mirë miniera e arit, në mos vlente dhe më shumë nga një minierë. Ari të tundon me shkëlqimin, të fal njëfarë prehje e sigurie, por nuk të shëron. Aty gjendej mundësia e shërimit apo lehtësimit të dhimbjeve, për të vuajturit dhe të sëmurët. Këtë pakkush e dinte. Ai po. Mjeshtëria e shëruesit dhe shërbimi që ajo sillte, vlente më shumë se titujt dhe pasuria. Nga froni të shfronëzonin, pasurinë mund të ta merrnin, por diturinë jo. Ajo ishte pajë e perjetshme. E humbje vetëm po të marroseshe.

Para vetes ishte postati i kamomileve. Ato rriteshin në bashkësi, të dendura e të plota. Kaptinëzat e tyre të bardha e me qendër të verdhë, çlironin një aromë të këndshme e dehëse.

“Ejani me mua bukuroshet e mia të vogla, po me vlerë të madhe, që t’u shërbeni njerëzisë: përvëlesa juaj e ëmbëlsuar me mjaltë ndjell gjumin te të pagjumët. Lëngu juaj përthan plagët, shëron sytë e përskuqur e të skleposur, pudra juaj pastron plagët e maisura, lehtëson ftohmën.”

Ato e dëgjonin dhe u afruan pranë gishtave të tij. I këpuste butësisht, si duke i ledhatuar dhe i fuste në qeskë. Asnjëherë nuk i shkulte, nuk i zhbënte. Do t’i duheshin edhe për vitin e ardhshëm.

Grumbulli i lulkuqeve nën dritën e diellit, dukej sikur kishin marrë flakë. Ato ishin flamurtaret e çetës së luleve. Ai psherëtiu. Sa herë i shihte, i kujtoheshin pelerinat e purpurta të gardës mbretërore, që ngjanin aq të bukura në trupin e kalorësve, kur i valëviste era në kalërimet e vrullshme në shoqërim të tij, në luftë apo në paqe, gjatë viteve të paharruara të mbretërimit. Mori një qeskë dhe nisi t’i mblidhte. Ishin të buta e të brishta dhe me amëz pak të rëndë e si të idhët, por s’kishte bar më të mirë për të qetësuar dhimbjet dhe për të rënë në gjumë. Më tej kaçubëzat e rigonit plot lule të bardha, gumëzhinin nga bletët. Ai s’e hiqte rigonin nga tryeza, aromatizues i mishit të pjekur, që tok me uthullën dhe hudhrat i bënte thjerzat aq të shijshme, oreksndjellës e qetësues i stomakut dhe zorrëve të holla. Ishte koha për t’i mbledhur. Përgatiti tufat dhe i lidhi. Ca më tej ishte grumbulli i barit të hidhur, barit të etheve, me lule të vogla ngjyrë trandafili, që s’ta mbushnin synë. Të hidhura vërtet, por kur ke ethe, ilaçi edhe pse i hidhur, duhet pirë. I mblodhi dhe ato. Pastaj shtriu shikimin hetues mbi gjithë morinë e luleve dhe bimësisë, që kishin çelur apo priteshin të çelnin. Jo të gjitha hynin në punë. Ja tek ishte madërgona e helmë. Një kupë me lëngun e saj rrëzonte ngordhur përtokë edhe një kalë. Kërkonte sanëzën, që për vetitë shëruese ishte mbretëreshë e barërave. Ja tek ishte, e shpërndarë dhe e rrallë. Ajo ishte nazike, nuk rritej kudo. U afrua ngadalë e me kujdes, si të kishte frikë se mos ato trembeshin dhe fluturonin si një tufë zogj. Kërcelli i drejtë, gjethet e damarëzuara pa bisht, qarkonin kërcellin dhe në sqetull të tyre lulet e vogla të verdha, një e verdhë e bukur, e ndritur si e artë.

“Mirëse ju gjej, miket e mia! U duheni më shumë njerëzve sesa tokës, që ju mban dhe ju ushqen. Ata gjithmonë kanë nevojë për ju. Edhe zemra ime e drobitur ka nevojë. Pa ju, ajo do të kish pushuar së rrahuri”

Era që fryu, i lëkundi dhe i përkuli lehtë drejt tij, si të donin t’i thonin:

”Ja ku jemi!”.

Nxori thikën nga brezi dhe gërmoi tokën, që ishte e lagët dhe e butë me aromën e vlagës së plleshme. E nxori rrënjën të plotë. Ishte me një të verdhë të çelur, e trashë dhe mishtore. Rrënjët që ende nuk ishin trashur, i preu në copa dhe i mbuloi me tokë. Ato do të jepnin bimëza të reja, që ai do t’i merrte vitet e ardhshme. Shkuli vetëm ato që kishin rrënjë të plotë. Më tej , në një ledh, rriteshin të vetmuara tufat e lulebasanit, në lulëzim të plotë, mbushur me buqeta të verdha. Kishin fuqi çudibërëse: të regjura në vaj ulliri, i përthanin plagët për pak ditë, kurse në verë të fortë rrushi, ishin bar i mirë për dhimbjet e ulçerës së stomakut, që jepte rrjedhje gjaku nga poshtë dhe për thartirat dhe gromësirat.

“Ejani dhe ju, bashkohuni me shoqet. Nuk e harroj shërbimin tuaj në përtharjen e varrave të ushtarëve të lavosur. Jeni si floriri të vogla, por sa me vlerë!”

Doli nga përhumbja dhe kuvendimi me lulet, kur ndjeu që djersa i rridhte çurk. Hoqi beretën dhe era ia freskoi kryet. Qeskat ishin mbushur. Reumatizma ia kafshonte eshtrat si qen. Tekefundit kjo ishte pleqëria, që po vinte e paftuar si tinëzare.

“Boll për sot”, tha ai.

Kohët e fundit kishte filluar të lodhej më shpejt. I dhembnin gjunjët, por më shumë bezdi i sillnin dhembjet e belit, sa herë që i duhej të përkulej. U nis për t’u ulur në hijen e lisit edhe për t’u prehur, por edhe për t’i nasqirisur, ndarë, serënditur e pastruar nga gjethëzat lulet e barërave shëruese.

Tre

Zgjodhi vendin të ulej që të mbështeste shpatullat e lodhura pas trungut, kur në largësi u dëgjuan të lehurat e qenve, që i prinin tufës së deleve, që vinte për të mrizuar nën hije të lisit. Ishte tufa e madhe e deleve të tij, pjesë e bulqizës. Kur u afruan, qentë e stanit e pushuan të lehurit. E njohën të zotin, tundën gëzueshëm bishtin dhe iu afruan. Ai i la t’i lëpinin duart me gjuhën e ashpër dhe i ledhatoi në kokë midis veshëve. Gratë dhe qentë i pëlqenin ledhatimet!

Kopeja duke blegërirë po shpejtonte këmbët drejt hijes, për të lëpirë kripën, që barinjtë e kishin hedhur mbi rrasat e gurit. Kryebariu, një vendës që quhej Lucio, mbërriti me ngut e duke dihatur dhe pas tij ndihmësi Aurelio, ende një çunak, që në vend të kërrabës mbante në dorë një fyell. Lucio dhe Aurelio u përkulën me nderim dhe Lucio, u ngut të thoshte me druajtje:

-Oh, madhëri, sa më trembët! Nuk arrita t’i mbaja qentë dhe po të mos kishit qenë Ju, por ndonjë i huaj, ata do ta kishin shqyer!

-Lucio, mor gdhë i paditur! Sa herë të kam thënë që të mos më quash as madhëri, as mbret?

-Por, madhëri, si duhet t’u quaj? Gent?

-Jo, se s’më ke prerë kërthizën dhe s’jemi barabar si këmbët e dhisë! Jam yt zot.

-Po si atëhere , madhëri?

-Ah përsëri! Ne në Iliri kemi një fjalë të urtë:”Goja e mësuar,s’ka të përtuar”. Më quaj thjesht imzot. Sa herë duhet të ta përsërit?

-Por, imzot, ne na është thënë se senati u ka lejuar ta mbani titullin tuaj[2]. Ju jeni një patric i vërtetë, me latifundia[3] të madhe e të begatë, me vreshta e bashtina, me një vilë që e quajnë “Vila reale[4]”, me bujq , tufa bagëtie e barinj, njeri nga bijtë tuaj është senator….

Genti s’e la Lucion të vijonte arsyetimin.

-Lucio, ky që sheh këtu është gërmadha e një ish mbreti, e mbretit të sprasëm të Ilirisë. Skeptrin[5] mbretëror e kam këmbyer me këtë shkop ullastre tërë nyje, kurorën e artë, që ndrinte nga margaritarët, me këtë beretën e hirnosur, fronin me këtë truall nën lis, që e kanë pshurrur delet. Dorëzova një mbretëri dhe e lashë popullin tim në robëri dhe në vend të saj më dhanë një bulqizë me ca bujq të rrënuar. Për një kështjellë të papushtueshme në Skodër, më shpërblyen me një banesë fshati këtu në Iguvio. Më rrëmbyen një thesar dhe më lanë vetëm këtë drahmë [6] ilire argjendi.

Gërmoi në xhep dhe nxori një monedhë argjendi,që kishte portretin e tij dhe titullin: “Genti, mbreti i Ilirëve”. Lucio dhe Aurelio e morën dhe e panë me çudi, si të ishte hajmali e shenjtë.

-Kam njëzet e dy vjet që jetoj syrgjyn në vend të huaj, pa liri, me roje që më kqyrin e ruajnë ditë e natë , për turp e faqe të zezë!

Aurelio, kur dëgjoi që ishte para një mbreti, shqyeu sytë nga habia por nuk foli. Nuk e mendonte dhe nuk e besonte që ai të kishte qenë vërtet një mbret. I ati e kishte porositur që më shumë të dëgjonte e më pak të fliste, se kishte dy veshë e një gojë. Si djalë i bindur, porosinë e kishte vënë vëth në vesh.

Lucio bëri të çuditurin. Kishte shumë vite që i shërbente dhe nuk mund të thoshte se kishte arritur ta njihte. Mbreti Gent, kishte ngritur rreth vetes një mur heshtjeje, ku askush nuk mund të depërtonte apo afrohej pa hirin e tij, pale të bënte një bisedë për të shkuarën. Zakonisht i pafjalë dhe i pashoqërueshëm, ishte i paafrueshëm, i vrenjtur dhe hijerëndë. Truplartë, pak i kërrusur nga vitet, fytyrëgjerë, me hundë të spikatur, vetulla të kërleshura dhe nën to ca sy të përhinjtë me ndriçim çeliku, zhbirues si të skifterit, që të kallnin mornica, me kokë si të luanit qarkuar nga mjekra dhe brerorja e flokëve të bardhë, ngjante si një zot. Ato që bënte, për shumëkënd, ngjanin të mistershme e të pakuptueshme, si një ritual mistik. Që ai ligjëroi, para shërbenjësve të tij, mendoi Lucio, ishte e papritur dhe e pazakonshme. Patjetër duhet të kishte ndonjë shkak apo shtysë nxitëse të brendshme, flaka e kujtimeve që i tallaziste zemrën dhe trazonte mendjen. Ai do të priste të dëgjonte, se ndoshta i tillë rast nuk do të vinte më.

I kërkoi lejë të zotit që t’i ulej pranë dhe t’i ndihmonte në serënditjen e barnave dhe e këmbeu bisedën.

-Imzot, thonë, por edhe vetë u kam dëgjuar, që ju bisedoni me bimët, si magjistar, sikur ato të jenë me shpirt. Është e vërtetë?

-E vërtetë, por jo si magjistar, si dijetar. Dituria nuk është magji, por pasuri e mendjes, armë dhe stoli e atij që e zotëron. E vështirë për t’u zotëruar, por e dobishme në të ushtruar. Diturinë dhe zakonet e mira, ati ia mëson birit, brezi ja kalon brezit dhe çdo brez, nga përvoja, shton aty të vetat, të rejat dhe njerëzit bëhen gjithmonë e më të ditur, njohin më mirë veten, të tjerët, natyrën dhe përfitimet që vijnë prej saj. E kupton Lucio? Vere mendjen në punë.

-Sido qoftë, kjo mendja ime e varfër, nuk më bën të kuptoj, sesi mund të bisedojë njeriu me bimë e lule, që s’kanë as gjuhë, as gojë, as veshë?

- Mësuesi im, që ishte i ditur si hyjnitë, një ilir nga Thesprotia, nga brigjet e shenjta të lumit Akeron[7], ku është porta e Hadit, atje ku plaku Karont merr shpirtërat me barkën e tij dhe i përcjell në botën e përtejme, ishte dijetar me kulturë të lartë, burri më i ditur i lirisë, që na mësonte greqishten dhe latinishten, filozofinë, aritmetikën dhe gjeometrinë, ligjet dhe të drejtën zakonore, ishte dhe një mjek i pashoq në shërbim të tim eti , mbretit Pleurat. Kishte trashëguar dhe grumbulluar gjenialitetin e popullit tonë. Bënte jetë vetmitari e të lirë, nuk u martua. Ngaqë nuk kishte fëmijë, dituritë e mjekësisë m’i mësoi mua, që iu duka më i zellshëm se nxënësit e tjerë. Më thoshte se natyra është si një libër i hapur, duhet të dish si ta lexosh që të përfitosh nga të mirat e saj. Ajo s’ka gojë, por flet me zërat dhe shenjat që shfaq, nuk ka sy,por sheh, nuk ka veshë por dëgjon: qielli i përflakur në perëndim, rrëfen për kohë të mirë të nesërmen, era e jugës paralajmëron shiun, kur qielli dimror bëhet rrafsh, sjell borën, kur shfaqet ylberi, diku përtej ka rënë shi, kur hëna e plotë vë rreth, do të prishet koha, se veriun në pyll, mund ta gjesh nga ana ku rritet myshku. Harabelat kur i zë barku i ke parë si venë dhe lahen në pellg, apo qentë dhe macet kur kanë dhembje barku hanë një bar të hollë, apo gomarët, që ne i quajmë budallenj, kur kanë pleshta shtrihen dhe zgrryhen në pluhur? Vetiu ata e dinë ku është shërimi! Kur dallandyshet fluturojnë ulët dhe ciasin,prit stuhinë. Po turfulloi kali, ulku apo një keqbërës është duke u afruar tinëz, po uluriu përvajshëm qeni, apo kukuvajka në hatullat e shtëpisë, dikush është duke vdekur e të mos zgjatem më tej se shenjat janë pafund dhe dituria jonë e pamjaftueshme për t’i lëçitur.

U duk se u lodh nga të folurit. Nxori nga trasta një bucelë të fllashkët e të vogël druri dhe piu disa gllënjka verë.

- Isha ende një djalosh, kur tok me mësuesin, në fillim të verës, linim pas kështjellën dhe rrethinat e qytetit, kapërcenim Barbanën[8] dhe ngjiteshim malit karshi. Nga maja e tij, në perëndim dukej sa të hante syri fusha e Nënskodrës,fshatrat e begata dhe më tej deti. Pamja që hapej ishte vetë bukuria. Dheu dukej sikur merrte frymë dhe dihaste. Bashkë me afshin e nxehtë, që çlirohej nga gurët, ajri kundërmonte nga aroma e trumzës, najazmës, rigonit, sherbelës e rozmarinës, një aromë dehëse e shëndetshme që s’nginjesha së thithuri. Ai i dallonte barërat nga gjethet, ngjyra e luleve, nga aroma, u dinte emrat dhe vetitë shëruese ashtu siç njeh prindi fëmijët. Me durim m’i mësonte dhe mua. I mblidhnim me kujdes. Kur ktheheshim , i vendosnim për t’u tharë, por në hije. Pasi thaheshin mbi tryezat e hajatit, i fusnim në qeska dhe i vendosnim në rafte. Disa syresh i zhysnim në poçe me verë, apo në vaj ulliri dhe i linim në errësirë. Dhoma e barërave ishte si një faltore, mbante erë të mirë. Aty askush nuk hynte, veç mësuesit dhe meje. Më mësoi gjithëçka dinte. Edhe pse nga natyra kam qenë kryeneç e i pabindur, mësuesit s’ia bëja kurrë fjalën dy. Ai gëzonte edhe nderimin e atit tim,mbretit Pleurat.

Heshti përsëri. I zhytur në kujtimet e jetës së trazuar, që i vinin si një jehonë e largët e i ngjallnin para syve pamjet e vendlindjes, sikur t’i kish jetuar dje. Psherëtiu dhimbshëm e përmallshëm.

-Lucio, a e di se kush është e mira dhe sëmundja e pleqve? Po nuk i di, t’i them unë: që plakesh duke nxënë dhe llafazaneria. Edhe unë s’i kam shpëtuar dot. Kur më pllakos zymtia dhe dëshpërimi, më mundon dëshira për të folur, për t’u rrëfyer, ngaqë rrëfimi e shkrin akullin, që ftoh zemrën dhe mpin mendjen dhe dlirëson shpirtin. Në çaste të tilla dua të flas dhe aq e fortë bëhet kjo ngasje, sa dëshiroj tu flas edhe gurëve e drurëve, apo të kuvendoj me kalin tim. Por që nuk e bëj, ngaqë gjuhës i ve fre. Etleva ma di këtë huq dhe nuk habitet. Atëhere i rrëfehem asaj dhe ajo ka durim dhe më dëgjon.

Sot po bëj një përjashtim, ngaqë është një ditë e veçantë.

Por nuk e tha se përse ajo ditë nuk ishte si të tjerat.

-Imzot. Juve më shumë u njohin si mjek. Në Iguvium vijnë nevojtarë e të sëmurë nga e gjithë Umbria. Thonë se ju e bëni këtë shërbim krejt falas, pa asnjë shpërblesë. Është e vërtetë?

-E vërtetë. E bëj që t’u rrëfej romakëve, por edhe ty Lucio, që ke qenë legjionar, se ne ilirët jemi popull i ditur e jo barbarë, siç na kanë quajtur ata. Që njohim mirë natyrën dhe begatitë e saj, ngaqë jemi të vjetër e me rrënjë të thella në atë tokë dhe dimë t’i përdorim në të mirë të njeriut, që ta ndihmojmë në nevojë kushdo qoftë,mik apo armik!. Që dimë ta çmojmë të mirën e të bukurën. Paul Emili[9], gjakatari dhe grabitqari, vetëm nga Ambrakia e Epirit grabiti njëmijë trupore e shtatore, që zbukuronin qytetin. Pretori Leo Anicio, përveç thesarit të mbretërisë,[10] grabiti në Skodër nga tempujt dhe faltoret edhe truporet e Perëndive dhe Zotave tanë e i solli si trofe bashkë me plaçkën e luftës në Romë, që të na linte të çoroditur e të fikur, pa Zota , pa besim e pa shpresë. Por gabohen, besimi dhe shpresa janë në mendje e në zemër. Jo ne, ata janë barbarët!

E bëj edhe për shpirtin tim, e bëj për pendesë. Jo vetëm i fal shërbimet e mia, por edhe ua mësoj nevojtarëve t’i njohin bimët dhe shërimin me to.- shtoi duke marrë një nga rrënjët e sanëzës. - Kjo është më e mira e bimëve për shërimin e dhembjeve të zemrës. Ne në iliri e quajmë “Sanëzë”, por vendësit kanë nisur ta quajnë me emrin tim”Gentiana e verdhë[11]”. Ky është shpërblimi më i madh që më bëhet dhe vlen çdo pasuri. Pati njerëz që vuajtën për shkakun tim, por ka edhe të tjerë që gjejnë shërim. Kjo ma lehtëson dhembjen e shpirtit.

Lucio u mendua gjatë para se ta pyeste, ngaqë nuk e dinte si mund t’ia merrte pyetjen, thoshin se mbreti zemërohej kot së koti dhe ishte i egër në zemërim e sipër.

-Imzot, kam lejen tuaj t’u bëj një pyetje?

-Bëje,Lucio. Sot të lejohet.

-Kaq e madhe ka qënë zulma juaj dhe zemrimi i papërmbajtur, sa u duhet të pendoheni?

Pa shih se ç’farë pyetje! Për t’iu përgjigjur do të duhej një natë dimri. Ai u mendua në heshtje, nëse duhej të jepte përgjigje dhe në mëndje e përfytyrim iu përsollën, si në një gjeratore, që nxirte në sipërfaqen e shkumbëzuar ndodhitë e kohës së shkuar, që kishte përjetuar kur ishte princ dhe më pas, mbret i Ilirisë.

-Për ilirinë ishin kohë të vështira për jetë a vdekje. Vendi u bë shesh luftërash të paprera, si han pa porta. Gjaku derdhej lumë. Popullsia u rrallua, ekonomia u rrënua. Vendi, që lëngonte e rënkonte nën zgjedhë, duhej shpëtuar. U detyrova të sundoj me grusht të hekurt, egërsisht, pa mëshirë e me vrazhdësi. Kërkoja nga oborrtarët, dinjitarët dhe shtetasit e mi bindje të verbër. Duhet ta bënin, ashtu duhej, ndryshe ishim të humbur. E si mund të sundoja urtësisht e butësisht, në një botë të mbrapshtë, të egër e mizore, ku çdo gjë e vendoste forca e shpatës dhe jo arsyeja? Ku edhe vëllai dhe ai që të hiqej si mik, ishte armik? Si mund të sillesh si qingj në një strofull ujqërish? Mos duhet pritur që ata të të shqyejnë e capërlojnë? Unë isha mbreti. Bariu I popullit tim. Përgjegjës para shtetasve dhe zotave për lirinë, mbrothësinë, pasurinë, fatet e vendit dhe sigurinë e jetës të popullit tim. Për këtë është mbreti, jo për sytë e bukur, apo për kurorën e artë që vë mbi krye. Ai është si dielli, që i jep vendit dritë e jetë dhe nuk duhet ta lerë veten që ta pllakosin retë e t’i zbehin shkëlqimin. Dhe kisha të drejtë për ato që bëja! Mbretëria ime, Iliria ishte si midis dy mokrave që e bluanin papra: Romës dhe Maqedonisë, që e kthyen tokën tonë në shesh luftrash pafund. Shpata romake ishte e varur mbi kryet tanë si me një fije floku, si kërcënim i përhershëm. Në atë furtunë, anija e shtetit donte një prijës të fortë e të sprovuar. Punova trembëdhjetë vjet, ditë e natë, me syçeltësi, duke iu shmangur kurtheve, pusive, cmirës, zilisë dhe ngrita një mbretëri të serënditur përsëmbari.

Kufiri jugor i mbretërisë zbriti nga lisi në lumin Genasius. Në siujdhesën Ilirike,ne ishim shteti i dytë për mga madhësia. Qytetet u rritën, çdo fis kishte hapësirën dhe prijësin e tij, që ishte një dinast dhe gjykatës të caktuar prej meje. Preva monedha të reja. Veç Skodrës e Lisit, ua dhashë këtë të drejtë edhe Lynhidit dhe Rizonit, labeatëve dhe daorsëve dhe i hodha në treg, lulëzoi tregëtia dhe zejet. Mbretëria u bë më e pasur, më e sigurtë për jetën , më e fortë, me ushtri e flotë, por ajme, që e humba për tridhjet ditë! Këtë s’ja fal vetes.

E di. Shtetasit e mi i lodha e i varfërova me taksa , shërbimin në ushtri dhe më në fund, i hodha në një luftë që besoja se do ta fitoja, por që e humba dhe atyre u solli shumë mjerime.

Kush nuk di të nxjerrë mësime nga pësimet dhe të pendohet për gabimet, duke menduar se gjithmonë ka vepruar drejt, zere se e ka çuar jetën dëm. Kjo është urtësia e jetës.

Katër

-Është e vërtetë. Për të shuar dufin dhe zjarrminë e brendshme, kam pirë shumë verë dhe hidromel[12], që shpesh më ishin këshilltarë të këqij. Në pije e sipër, vrava vëllanë e madh, Platorin dhe dy miqtë e tij të ngushtë aristokratë: Epikadin dhe Etritin, pastaj e drejtova thikën mbi zemrën time dhe desha të vrisja veten, por më kapën e s’më lanë. Nuk ishte vetëm zemërim i nxitur nga pija, por një arsye shtetërore. Prapa saj fshihej Roma. Pija vetëm sa i dha shkas ngasjes së ndëshkimit. Kjo ndodhi kur ati ynë, mbreti Pleurat, kishte zënë shtratin dhe dukej se nuk do të ngrihej më i gjallë. Ngjarja tronditi të madh e të vogël, por në një oborr ku ka mbret e princër, gjënden gjithmonë një grup fisnikësh e dinjitarësh mbështetës, përfitues, dallkaukë e puthadorë, që i mbyllin këto ndodhi. Kështu ngjau edhe në atë rast. Më imtësisht do t’ua rrëfej më poshtë.

Të gjithë heshtën para asaj gjëme të kobshme të vëllavrasjes, pastaj Lucio e ngau më tej bisedën:

-Edhe Romuli, i pari i popullit tonë, vrau të vëllanë Remin dhe u shpall mbret e sundimtar i parë i Romës. Kështu thonë gojëdhanat, që kanë ardhur gjer në ditët tona.

-Ka edhe plot raste të tjera,-tha Genti,- Ku froni mbretëror përgjaket, por ato asnjëherë nuk janë ngushëllim për vëllavrasësin. Nuk ka balsam që e përthan atë plagë. Sado t’i pastrosh duart me arsyetime dhe përqasje rastesh të ngjashme, ai gjak nuk shplahet kurrë nga duart!

-Besoj, imzot, se si gjithmonë shkaku ka qenë një femër, apo gabohem?

- Gjithmonë gjendet një Helenë, por siç e thashë, nuk ishte i vetmi shkak. Ajo e jona, quhej Etleva dhe nuk shquhej për bukuri të rrallë, por për pasurinë që sillte pajë. Ishte princeshë, bija e vetme e mbretit Monun. Kush martohej me të merrte trashëgim mbretërinë e Dardanisë. I tillë fat, që nga një martesë të perfitosh si pajë një mbretëri, rrall vjen në jetë. Monuni nuk kishte trashëgimtar mashkull. Princi-dhëndërr, duhet të ishte nga mbretëria jonë e fuqishme e Ilirisë. Ashtu u bë.

Genti pushoi për një çast rrëfimin, si të donte të gjente fillin në lëmshin e ngatërruar nga shtjella e ngjarjeve të shkuara, ngaqë qysh atëhere kishin rrjedhur shumë ujëra, ishin rrokullisur shumë vite dhe në librin e kujtesës, ca ishin fshirë e ca ishin zbehur, por nën hirin e saj, rrinin ca prushe të ndezur, që nuk shuheshin kurrë. Në gjeratoren e kujtimeve, ata ngjiteshin nga thellësitë me një shkëlqim verbues e tronditës.

-Në një familje mbretërore, të lindesh djalë i parë është lumturi. I dytë apo i tretë, fatkeqësi. Më mirë të mos lindesh! Parabirëria siguron trashëgimin e fronit. Në familjen tonë kjo ishte punë e ngatërruar. Ati, mbreti Pleurat, u martua me nënën tonë Euridiken, jo se ajo ishte princeshë, por nga që ishte shumë e bukur. Ajo pruri me vete një fëmijë djalë, Karavantin. Fatmadhi u bë thjeshtri i mbretit,por jo princ. Pastaj lindi Platori e më pas unë. Nga nëna, djali i parë ishte Karavanti, nga babai Platori. Karavanti, nuk kishte të drejtë trashëgimi, se s’kishte gjak mbretëror, por kjo nuk e ndalonte atë që të mtonte fronin, po t’i paraqitej rasti. Ati ynë i ndjerë, mbreti Pleurat sipas zakonit, do t’ia linte trashëgim fronin Platorit dhe e fejoi me Etlevën, bijën e vetme e të bukur të mbretit Monun , që edhe ai tashmë ishte plakur dhe s’mund ta drejtonte mbretërinë e tij. Ne, dy vëllezërit, edhe pse të lindur mga një nënë e baba, ishim gatuar nga brumë i ndryshëm: Platori i plogët, mendjelehtë , por yll i bukur. I ngjiste nënës! Vajzat linin mendjen pas tij dhe ai s’linte rast t’i shpëtonte. Ishte i dhënë pas lojës me zare, ku i hidhte paret e argjendit me gruahta sa kjo iu bë ves. Shtoji këtyre dhe dëfrimet me zuskat në pijetoret e lagjeve të jashtme të Skodrës. Nuk qederosej për hallet dhe punët e mbretërisë. Aq i bënte për Ilirinë. Faqeziu, fajësonte mbretëreshën Teuta, që e kishte humbur mbretërinë dhe thoshte se pjesa e mbetur, mjaftonte e tepronte dhe se lakmia e tepërt të lë pa gjë! E pranonte zgjedhën romake në tokat ilire. Shkonte shpesh dhe i takonte në Dyrrah, kishte miqësi me ‘ta. Për të siguruar jetë të rehatshme e me dëfrime, e dëshironte me shpirt fronin. Unë isha ndryshe. S’më shqitej nga mendja “Iliria e madhe”, që kishin ëndërruar dhe sendërtuar paraardhësit tanë: mbretërit Pleurat i Parë, Agroni, Teuta. Ishte një borxh që ne ua kishim atyre dhe fëmijëve tanë e që duhet t’ua kthenim. Kjo është trashëgimia. Ajo që u lë bijve dhe nipave, pasi vetë ikën nga kjo botë. Roma për mua përbënte kërcënim të përhershëm për mbretërinë. Ishte fatkeqësia jonë, armiku që duhej luftuar e hedhur në det.

Mendoja se Luftën mund ta bënte një mbret i fortë e i vendosur dhe ky duhet të qeshë unë. Ky ishte ndryshimi. Platori dhe miqtë e tij, që nuk e dëshironin këtë, të nxitur e të joshur nga Roma, që Platorit i kishin premtuar përkrahje për fronin e Ilirisë, për të më dëmtuar, bashkë me disa aristokratë dhe oborrtarë, i vunë kundra meje. Trysnija ishte e fortë. Për të mësuar synimet e politikës romake, që rridhte e padukshme, si ujërat e nëndheshme që pale se ku dalin, dërguam në Romë tre oficerë zbulimi, që e flisnin latinishten si gjuhën e nënës. Ata i pajisëm me të holla të mjaftueshme, që të korruptonin e blenin ndonjë senator. Dihet se burrat politikë, për interesa vetiake edhe shiten. Kur prej andej nisën të na vinin kumtet e pritura, njerëzit tanë u zbuluan dhe i zbuan.

Qënien e tyre aty e dinim vetëm unë dhe Platori. Për praninë e tyre, senati u lajmërua nga isianët. Bënte mu, që fjala kishte dalë nga im vëlla. Bashkë me Epikadin dhe Etritin, thurën intriga dhe më spiunuan në senatin e Romës, se gjoja unë isha lidhur me Perseun e Maqedonisë dhe po përgatitesha për luftë dhe se kisha dërguar spiunë të mitë në Romë. Senati dërgoi ambasadorë për të më kërkuar spjegime për synimet e mia dhe të mbaja anën e tyre në rast të një lufte me Maqedoninë, për çka nuk i sigurova. Sido qoftë, kjo sherrnajë me Romën, pas një dhantie të pasur në ar, që ua verboi sytë dhe gjykimin ambasadorëve, u mbyll, por jo midis nesh. E çara ishte e thellë. Plaga mbeti e maisur e prej saj rridhte vrer, urrejtje dhe mllef. Zemërimi po na e helmonte vllazërinë.

Roma më bëri me faj se po ringjallja piraterinë, kusarinë e detit, po dëmtoja tregtinë, se po shkretoja dhe po plaçkisja brigjet e Isës, aleates së tyre. Dy vjet para se të niste lufta, senati dërgoi një flotë-roje me dhjetë anije për të kontrolluar anëdetin. Ndërkohë, në zbatim të politikës së saj tinëzare”Përça e sundo”, nxiti në Dalmaci një kryengritje për t’u shkëputur nga mbretëria. Dalmatët u shkëputën dhe e vunë veten nën mbrojtjen romake. Roma po na zinte frymën. Hidhte gurin dhe fshihte dorën. Synimet e saj ishin të largëta. Iliria dhe Maqedonia ishin pengesa që ajo të shtrinte sundimin në tërë siujdhesën. Po përgatiste luftën dhe që të turrej kundër nesh, kërkonte shkaqe edhe atje ku nuk gjendeshin.

I thashë Platorit që të shkonte në Dardani e të martohej me Etlevën si princ, të mbretëronte atje, por nuk pranoi. Donte të martohej si mbret i Ilirisë. I kërkoi atit, që ishte në shtratin e vdekjes të dorëhiqej nga froni dhe ta shpallte Platorin mbret. Kjo e mbushi dhe e derdhi kupën e zemërimit dhe urrejtjes midis nesh. E keqja, që kishte kohë që na bluante përbrenda, shpërtheu në një pijetore jashtë kështjellës. E kishim bërë zakon që shpesh mbrëmanet të shkonim atje për t’u shlodhur,takuar me miqtë, për të biseduar, për t’u njohur me të rejat dhe për të shijuar gatesat e zgjedhura. Shërbenin mish të pjekur në fërlik, mish gjahu dhe shpend të fërguar me gjalpë. Vera ishte nga më të mirat, gjak e kuqe, e fortë, nga rrushi i “Vranët” që vinte nga Olçini.

Eh ajo natë e kobshme, që s’më hiqet nga mendja sa të jem gjallë! Mbrëmja ishte e kthjellët, e ngrohtë, me dritë të paqtë hëne.Xixëllonjat pikëzonin mugëtirën,zogjtë e natës këndonin në korije. Qielli ishte krejt i mbushur me yje, që vesonin dritën e zbehtë dhe dukeshin aq ulët, sa po të ndeje dorën i prekje. Mora me vete edhe truprojtësit e mi. Platori ishte me miqtë e tij. Në pijetore për ne ishte veçuar një kthinë e veçantë, që të mos përziheshim me hallkun. Si djelmosha që ishim, me biseda, shaka, hoka dhe shpoti, që i përcillnim me verë, pimë shumë gjer vonë në mesnatë, sa thuajse avujt e pijes na kishin turbulluar mendjen e humbur gjykimin. Platori nuk e mbante pijen dhe krisi sherri nga mllefi, që ndrynte brenda. Nuk lamë gjë pa i thënë njeri-tjetrit, pasi të dy, bashkë me verën, kishim pirë edhe mendjen. Si i thonë fjalës, kush zbraz kupa, zbraz dhe barkun. Dukej sikur edhe flakët e qirinjve dridheshin e luhateshin si të dehura, hijet tona në mure dukeshin si fantazma. Dukej sikur ajri i dhomës do të merrte flakë e do të shpërthente. Frymëmarrja m’u rëndua dhe gulçi po ma zinte frymën. E quajta dështak e shtinjak, burracak e frikacak, të pabesë e tradhëtar, horr e kurvar, sahanlëpirës të romakëve, që për fronin e mbretërisë ishte i gatshëm të shiste nënë e babë. Edhe ai ma ktheu pa lënë asnjë sharje mangut. Fjalët shkrepëtinin si rrufeja, digjnin si zjarri, ishin helm të hidhura dhe nguleshin në zemër si shpata, aq sa nuk e desha më veten dhe jetën. Krah tij u vunë edhe dy shokët e ca miq të tjerë. U ndamë në dy kampe hakërruese, që s’mernim më parasysh asgjë, as vdekjen. Pastaj ndodhi ajo që u tregova.

Kjo ishte për tim vëlla. Vitet ikin, por pengu dhe pendesa mbeten të pashlyera.

Zotëroi heshtja e rëndë si plumbi. Dëgjohesh kënga ujem e xinxërave dhe kori i cicërimave të zogjve në kurorë të lisit. Nga një herë, tragjedi të mëdha ndodhin në skena të vogla dhe rrëfimi i tyre, edhe pas shumë vitesh, në tjetër kohë e tjetër vend, është po aq i rëndë , tronditës e shpirtsfilitës, sa në çastin e ndodhjes së tyre. Ato i heqin dregëzën lavomës dhe prej tyre kullon gjak, dhembje e pendesë, por pa dobi. E bëra nuk zhbëhet.

-Po më pas, çfarë ngjau madhëri? ah më ndje, imzot!

Genti që e kishte mbledhur veten, vazhdoi rrëfimin:

-Mbreti Monun, që ishte i mençur dhe dinte t’i çmonte njerëzit, nuk e kundërshtoi martesën e së bijës me mua. Princesha e re dhe e bukur, pasi kaptoi shtatë male,shtatë lugina e shtatë fusha, erdhi nuse në Skodër e përcjellë kaluar nga treqind krushq. Rruga e gjatë e kishte lodhur, por nuk ia kishte zbehur bukurinë, hijeshinë dhe hirin mbretëror. E veshur me xhubletë të bardhë, ngjante me një lule zambaku të alpeve. Shkëlqente e ndriste nga stolitë e arta dhe gurët e çmuar. U bë dasmë sa u tundën themelet e kështjellës. Unë, Genti, biri dhe trashëgimtar i Pleuratit, u shpalla mbret i Ilirisë dhe Dardanisë. Princesha Etleva, e dashur dhe e vyrtytshme, zbukuroi dhe i dha hijeshi pallatit mbretëror. Prej saj buronte dritë e mirësi. Fisnike , e mençur dhe e qetë, që nuk ngutej asnjëherë të jepte mendimin apo gjykimin e saj pa e peshuar mirë, u bë për mua jo vetëm gruaja, që më falte prehje e gëzim, por edhe që m’i lehtësonte brengat. Ishte njëhershe edhe shoqja dhe këshilltarja ime. Ajo nuk ka ditur asnjëherë të ankohet, apo të më fajësojë. I ka përjetuar dhimbjet dhe vuajtjet që na pllakosën me heshtje e durim. Më lindi dy djem, që u vura emrat e paraardhësve të mi: Skerdilaid dhe Pleurat. Etleva është ajo zonja e vjetër, e thinjur, që ju e keni parë, kur keni ardhur te vila. Mbahet mirë dhe vitet, sidoqë në vend të huaj, nuk ia kanë zbehur as bukurinë, as mençurinë. Është ngushëllimi i pleqërisë sime dhe po qe e thënë nga Zotat, do të rrojë sa të m’i mbyllë sytë, të ma lidhë buzën dhe të derdhë ca pika loti, kur të më fiket jeta.

-Imzot, po të ishe edhe një herë mbreti i Ilirisë, do t’i bëje sërish gjërat ashtu si na i rrëfeve?

-Lucio, ngarjet dhe veprimet ndodhin në kohën e tyre, në vendin e caktuar dhe rrethana që shpesh nuk janë në dorën tonë, por të rastit e të fatit. Janë ngjizje dhe pjellë e asaj kohe. Asnjëherë nuk i ngjajnë njera –tjetrës. Janë si shigjeta, që po u shkreh nga harku, nuk kthehet më prapa.

Pesë

Dielli në rrugëtimin e tij qiellor, kishte arritur pikën më të lartë dhe derdhte teposhtë rrezet e zjarrit të tij. Sido nën hije, vapa po shtrëngonte dhe ishte koha për t’u kthyer në shtëpi. Larg u duk që po vinte një djalosh. Ishte njeri nga nipërit. Etleva ishte bërë merak dhe e kishte dërguar që ta merrte. Eh,gratë si gratë!

-Eja, mbreti Skerdilaid i Tretë, ulu këtu pranë gjyshit plak.

-Nanëzonja më porositi që të kthehemi në shtëpi.

-Do të qëndrojmë edhe pak. Kjo nuk është si ditët e tjera. Sot është pesëmbëdhjetë qershor. Të kujton ndonjë gjë kjo ditë Lucio?

-Jo imzot.

-Ke të drejtë, pyetja ishte pa vend. Ti nuk ke lidhje me atë ngjarje. Po ty Skerdilaid?

- Më kujton, gjysh, është dita e zezë e Ilirisë, “La kaduta di Skutari”

- Bir, ashtu i thonë romakët. Në ilirisht i themi “Rënia e Skodrës”

Fëmijët e lindur në Iguvio, sido që në shtëpi u flisnin ilirisht, e kishin më lehtë të flisnin latinisht, që ishte gjuha e vendit. Ilirishtja po bjerrej dhe kjo e trishtonte.

Në përkujtim të asaj dite, Genti u trondit, ofshau, gulçi i zuri frymën dhe një cipë lotësh i veshi sytë. Pleqtë janë si fëmijët, mallëngjehen lehtë. Pati një shtrëngesë në zemër, damarët e tëmblave iu frynë dhe iu duk se do t’i plaste koka. dhe ndjeu nevojën të fliste, të zbrazte marazin e brendshëm, që po e gërryente si thika plagën.

-Zgjedha që i kishte vënë Roma Ilirisë për të tërhequr qerren e skllavërisë, ishte e rëndë dhe e padurueshme. Pjesa më e madhe e Ilirisë ishte gjasme nën mbrojtjen romake, por në të vërtetë nën pushtim dhe sundim. Mbretëria jonë e mbetur, ishte tributare. Tributin e përvitshëm, që i paguaja Romës në ar dhe argjend, më dukej sikur ua hidhja qenve. Ishte viti i trembëdhjetë i mbretërimit tim. Punova me vite për ta shporrur atë barrë robërie nga Iliria dhe të ktheja madhështinë e saj si në kohën e Agronit dhe mbretëreshës Teuta. Këmisha, që na kishte veshur Roma, ishte e ngushtë për shtatin e mbretërisë. I theva gjerdhet dhe shemba muret, që na kishte vënë paqja me Romën në vitin 228. Ngjalla shpresën. Flota me dyqind anije të bukura liburne, lundronte gjithë anëdetit. Ushtria arriti në pesëmbëdhjetë mijë këmbësorë e tri mijë kalorës. Mbretëria u zmadhua në veri e në lindje. Pas bashkimit me Dardaninë dhe dhurimet e tokave, që Roma i kishte blatuar mbretit Skerdilaid në Dasareti , në lindje kishim kufirin me Maqedoninë.

Nisa të luaj me Romën si macja me miun, me kujdes që të mos ngjallja dyshime, por Roma s’mi ndante sytë. Kur Roma u zu ngushtë nga lufta me Anibalin e Kartagjenës, Perseu, mbreti i Maqedonisë, dërgoi ambasadorë dhe më kërkoi besëlidhje për luftë kundër Romës. Atë kohë gjendesha në Lis. I dëgjova. Para se të merrja një vendim, më duhej të mendohesha gjatë. Roma ishte fuqi e madhe dhe ne i kishim humbur luftërat me të. Midis dëshirës dhe mosdëshirës, gjeta mënyrën për të fituar kohë: Perseu ishte koprac që s’e kishte shokun. U thashë ambasadorëve se thesari im ishte bosh për të ngritur në këmbë ushtrinë për luftë. Më duheshin armë dhe para. Pas kësaj, Perseu këmbëngulës, si të mos kishte ndodhur gjë, i dërgoi sërish ambasadorët. I përcolla si herën e parë, por që të gatitesha për luftë u kërkova treqind talente argjendi dhe për siguri të fjalëmbajtjes, betime dhe shkëmbimin e pengjeve.

Teksa Genti ishte duke rrëfyer, nga kurora e lisit ra një zogth, që mezi fluturonte. Genti e mori në pëllëmbë të dorës e ai i trembur ciaste. Ndihej si i rrihte zemra me vërtik. Mbi krye të tyre bënte fluturime rrethore duke klithur e ëma.

-I vogli im,- i tha Zogthit,- Mos u tremb prej meje. U ngute, deshe ta braktisje çerdhen e të fluturoje pa t’u forcuar krahët. S’je as i pari as i fundit që e bën këtë gabim. E kam bërë dhe unë, por qëllove me fat që këtu nuk ishte macja që të të përlante.

Ja dha zogthin Marcelos.

-Ti je i lehtë,ngjitu në lis dhe lere atje, në degët e kurorës. Pastaj për të le të kujdeset e ëma.

U bë heshtje.

-Imzot!- tha Lucio- Ne po presim vazhdimin e kallëzimit.

-Thashë se mos u mërziti ky rrëfim nga koha e shkuar. Ne në Iliri kemi një fjalë: “Të shkuara,të harruara”, por në rastin tim kjo është e shkuar, por e paharruar. Ku e lashë? Ah po, te besëlidhja me Perseun. Ai vazhdonte të ishte këmbëngulës, e donte Ilirinë krah tij në luftën kundër Romës. Bisedimet, shty sot e shty nesër, zgjatën shtatë muaj. Qëndrimi ishte po ai: armët,ushtria,flota dhe paratë,nuk mjaftonin për të hyrë në luftë. Në besëlidhje do të hynin edhe ujëdhesa e Rodit të Greqisë, që ishte fuqi detare e dorës së parë dhe mbreti Antiok i Sirisë. Retë e luftës u dëndësuan mbi siujdhesën ilirike. Furtuna e gjakshme ishte gati në shpërthim. Duhej një shkëndijë dhe këtë e ndezi Perseu. Nga të dy anët po bëheshin gatitje të ethëshme. Që të na bindte, Perseu nisi luftën kundër Romës dhe mori një sërë fortesash midis Dardanisë dhe Ilirisë, që mbaheshin nga garnizonet romake, ndër to edhe Uskanën[13]. Kjo na dha zemër. Ambasadorët e Perseut, me në krye Pantahun, i prita në Meteon të Labeatisë. Pantahu ishte ministër në oborrin e Perseut. Burrë sqimatar, i hijshëm, gojëtar, i aftë të të bindëte e ta bënte të zezën të bardhë. E shoqëronte edhe një ilir, e quanin Pleurat dhe shërbente si përkthyes nga gjuha jonë në atë të maqedonasve. Këtë herë, Perseu , gjoja për t’u rrëfyer bujar, kishte dërguar si fillim pagese, dhjetë talente argjendi, të tjerat do t’u jepeshin ambasadorëve të mi. Dyshoja se Perseu koprac donte t’i nxirte gështenjat nga zjarri me duart e ilirisë, por ky dyshim m’u hoq, kur Perseu nisi luftën edhe pse i vetëm. Siç e donte zakoni I besëlidhjes, bëmë betimin, firmosëm aktet dhe dërgova te Perseu, të besuarin tim, fisnikun Olimpion bashkë me pengjet tona, djem me gjak mbretëror. E udhëzova sesi duhet të vepronte: të merrte argjendin dhe pengjet e Perseut, t’i niste në Iliri, pastaj të shkonte në Rod për të nënshkruar besëlidhjen. Argjendi dhe pengjet u nisën, por kopraci, kur mori vesh që ne hymë në luftë, i ktheu mbrapsht në thesarin e tij, që më pas t’i merrnin romakët, siç morën edhe të Ilirisë. I tillë ishte Perseu.

Roma, që priste vetëm rastin, kur e ndjeu rrezikun hapi luftë njëherëshe ndaj meje dhe Perseut. Në Epir u turr konsulli Paul Emili, që ne të mos kishim mundësi të ndihnim njeri-tjetrin. Ishte lufta e tretë iliro-romake në fund të gjysmës së parë të majit në vitin 168. Kishin kaluar plot gjashtëdhjet vjet nga lufta e parë. Roma ishte e vendosur për të zaptuar gjithë siujdhesën Ilirike. Greqia thuajse ishte nënshtruar. Pengesa ishim ne dhe Maqedonia.

Pa pritur të na sulmonin romakët, hyra në luftë. Zaret u hodhën: ose gjithçka, ose asgjë! U turra kundër Basanias, në jugë të Lisit , qytet I vogël, por me një fortesë dhe garnizon të fortë romak. Basania ishte në tokat e fisit të arbejve, që e kishin pranuar sundimin romak. Po të binte Basania, vendosej lidhja me trupat e Perseut, që do të vinin për ndihmë, por na hapej edhe rruga për të zbritur pa rrezik në jugë të lumit Genasius dhe Taulanti. Shmangnim edhe ndonjë mësymje të mundshme kundër Lisit. Karavantin me njëmijë këmbësorë e nisa kundër fisit të kavavëve ,që ishin më në veri. E rrethuam fortesën që ishte e vendosur në ca kodra të ulta, por e fortifikuar mirë dhe u bëm thirrje që të dorëzoheshin. Nuk pranuan. Ne po përgatisnim sulmin, të shpejtë, të vrullshëm e me pjesëmarrjen e të gjitha forcave. Në këtë kohë legjionet romake në komandë të konsullit Ap Klaudi, kishin fushuar në brigjet e lumit Genasius[14]. Pas tri ditësh me të u bashkua edhe pretor Luc Anici, që erdhi nga Apollonia me ushtri të madhe, pasi kishte thyer atje flotën tonë. Të dy ata, me tridhjet mijë legjionarë, sa dyfishi I ushtrisë sonë, u nisën për në Skodër. Hap pas hapi, thyen qëndresën e garnizoneve tona të vogla, pushtuan qytezat, fortesat dhe shkretuan fshatrat, egërsisht e barabarisht, skllavëruan banorët dhe i nisën me anije për në tregjet e skllevërve. Për këto morëm njoftim, kur pas përleshjeve të përgjakshme , gati ishim duke e marrë Basanian, erdhi lajmi që romakët po rrugëtonin drejt Skodrës. E hoqëm rrethimin dhe me shpejtësi mbërritëm në Skodër.

Çt’u rrëfej më par për ato ditë të kobshme e të përgjakshme, rrënqethëse e të llahtarshme, që nisin me vdekje e mbarojnë me robëri! Duhet t’i kesh përjetuar vetë e t’i kesh parë me sytë e tu që t’i besosh. Beteja e fundit u bë jashtë kështjellës. Unë dhe gjeneralët e mi, aty gabuam. Nuk duhet t’i kishim dhënë luftë armikut në fushë të hapët, ngaqë ai kishte dyfishin e forcave tona. Do të kishte qënë më mirë të ishim ndryrë në kështjellë. Këtë gabim e kuptuam më pas, por atëhere e menduam ndryshe. U bë plojë e madhe e nga mizëria e shigjetave, që u shkrehën, u errësua dielli. Ushtat vërshëllenin si gjarprinj. Shungëllima e armëve që përplaseshin dhe sokëllima e luftëtarëve jehonte potershëm. Retë e pluhurit mbuluan fushën e luftës. U derdh shumë gjak. Ushtarët luftuan trimërisht, si luanë, por romakët ishin të shumtë në numër dhe trupat e freskëta derdheshin valë-valë dhe na shkulën nga lëmi. U detyruam të tërhiqemi dhe pastaj, duke përfituar nga nata, u mbyllëm në kështjellë. E kishim ndarë mendjen: do të luftonim deri te njeriu i fundit. Aty ishte pragu i shtëpive tona, më tej s’kishim ku të shkonim.

Skodra e rrethuar nga lumenjtë, e mbrojtur me mure të fortë, frëngji, bedena dhe pirgje, u kthye në ferr për sulmuesit. Brenda kështjellës u ngritën në këmbë i madh e i vogël, burra e gra, të rinj e të moshuar. Nënmuret u mbushën me stiva të vrarësh. Romakët po e paguanin shtrenjtë çmimin e Skodrës.

Në kështjellë kishte mjaftueshëm armë, ushqime dhe ujë për të përballuar një rrethim të gjatë. Këtë pretori romak Luc Anicio e dinte, nuk i vinte për voli humbja e kohës, prandaj la aty ca qindshe, u tërhoq nga rrethimi dhe ndërroi sjellje. U turr në fshatrat e fushës me urën e zjarrit në dorë dhe thikë në dhëmbë, pa kursyer as gra, as pleq, as fëmijë. Tymin dhe duhmën e shkrumbit të shtëpive, që digjeshin, era e sillte deri në kështjellë. Anicio linte pas vetëm tokë të djegur. Grabiti dhe shfarosi tufat e gjësë së gjallë. Ishte koha e të korrave, por ai i u kalli flakën dhe i shkretoi fushat me të lashta, që njerëzit të shuheshin nga uria.

Gjithsesi Skodra mbahej. Prisnim një ndihmë nga jashtë dhe na mbante shpresa se Karavanti, që ishte nisur për të mbledhur trupa nga fiset e malësisë, do të kthehej, por ai nuk arriti ta bënte këtë.

Atëhere nisi mynxyra, një barbari e parrëfyer, e denjë vetëm për një xhelat e vrasës të egër, që kërkonte të arrinte fitoren me çdo kusht e mjet.

Nga ajo që po rrëfente, Genti ndjeu idhësirë në gojë, ju tha fyti dhe vështrimi iu errësua nga përfytyrimi i asaj ndodhie, që i shfaqej si e ngjarë dje dhe e jetuar sot. Piu pak verë dhe fërkoi sytë që t’i kthjellohej vështrimi.

Lucio, Aurelio dhe Skerdilaidi, edhe pse mbreti dukej fuqiprerë e i dërrmuar nga ato që po tregonte, me padurim prisnin vazhdimin.

-Kishin kaluar njëzet ditë nga fillimi i luftës, kur në portën jugore të kështjellës qëndroi një mushkë e zezë, e zezë si nata, e ngarkuar me dy kosha thuprash. E mbante për kapistalli një ushtar romak. U tha rojeve se ishte një dhuratë nga pretori për mbretin Gent. Koshat ishin të mbuluar lart me fjerishte, por kullonin gjak. Ma sollën dhuratën mortore. Koshat ishin të mbushur me koka te prera fëmijësh, grash e pleqsh, që i kishin kriposur për të mos u prishur. O kuje,o zi! Të ngujuarit, të llahtarisur nga ajo që panë, njohën të afërmit e tyre dhe plasi vaji e gjëma. I varrosëm tok në një vend të veçantë në varrezën e kështjellës. Mushka e zezë e ngarkuar me zi të rëndë, erdhi sërish të nesërmen e të pasnesërmen, me koshat të mbushr me gjymtyrë të prera dhe një shportë me sy të nxjerrë.

Konsulli po i priste kokën, gjymtyrët dhe po i nxirte sytë Ilirisë. Nuk durova dot më. E si mund të duroja? Zemra ime s’ishte prej guri. Populli im po masakrohej dhe vendi po rrënohej e shkretohej, po i nxirnin gurët e themelit. Desha s’desha, hyra në bisedime dhe pasi m’u pranuan disa nga kërkesat, u dorëzova. Jeta ime nuk vlente më shumë se e tyrja, e njerëzve të mi, e popullit tim.

Ishte si sot, pesëmbëdhjetë qershor, një ditë që nuk ndrinte, por nxinte nga retë e tymit, që nuk dëgjohej kënga e zogjve, por kuja dhe të qarat e nënave, grave dhe motrave. Ishte koha e të korrave, por në vend të drapërit në ara, në tokën e Ilirisë, kishte rënë drapëri i vdekjes, që korrte jetë njerzish të pafaj. Portat e kështjellës u hapën dhe zot të saj u bënë romakët. Ishte e para herë në historinë e mbretërisë sonë që kjo kështjellë pushtohej. Kishte ardhur fundi.

Anicio u tregua i pabesë. Ma kishte frikën. Pas dorëzimit dërgoi legjionarët dhe më prangosi. Isha rob i romakëve. Bashkë me nënën Euridika, time shoqe Etlevën me dy djemtë e mi, Pleuratin dhe Skerdilaidin, vëllanë Karavantin dhe familjen e tij, vendosën të na syrgjynosnin në Romë. Po të na linin në Iliri, u trembeshin trazirave dhe kryengritjeve. S’kisha ç’të bëja. Të tilla janë ligjet e luftës: fitimtari gjithmonë ka të drejtë. Ne, për turpin tonë, u trajtuam si plaçkë lufte, na detyruan të jemi pjesë e triumfit të armëve romake, të konsullit Ap Klaudi dhe pretorit Anicio. Triumfi u festua me madhështi në Romë, me parada e parakalime për fitoren e armëve të tyre. Bashkë me Etlevën, duarlidhur, na kishin hipur në karrocën e turpit. Mijëra sy na shihnin, brohorisnin për lavdinë e Romës, sokëllinin e vërshëllenin, na shanin dhe pështynin, na gjuanin me gurë, si të ishim egërsira dhe ndyrësira. Kjo ngjau kur kaluam forumin nën harkun e triumfit të Hadrianit. Nuk e ngrita kokën asnjëherë. I poshtëruar dhe nëpërkëmbur, sado që thonë se jeta është e dhembsur, nuk e doja më veten. Prita që të hapej qielli dhe zotat të më godisnin me një rrufe që të merrte fund jeta ime, apo të hapej toka e të më përpinte, por nuk ndodhi.

Të njëjtin fund pati pas shtatë ditësh edhe Perseu, mbreti i Maqedonisë, që u dorëzua i rrethuar në kështjellën e Pidnës, pranë brigjeve të detit Egje. Edhe atë me familjen, e prunë syrgjyn në Romë.

Roma u bë perandori.

Na internuan në Spoleto. E si të ishim? Të huaj në vend të huaj: as në qiell, as në tokë. Qëndruam aty një vit, por autoritetet e atyshme nuk e morën përsipër të na mbanin nën mbikqyrje tërë kohën, prandaj na sollën këtu, në Iguvio të Umbrias, sa më larg detit dhe Ilirisë. Dhe ja ku jam me gjithë familjen time: pengu ilir i Romës. Larg njerëzve dhe vendit tim dhe nën mbikqyrje të vazhdueshme. E besoni që ende më ruajnë ? Nuk rreshtin së më ruajturi, tremben se mos marr arratinë.

Që atëhere kanë kaluar plot njëzet e dy vjet dhe për shkak të Romës mbeta pa atdhe. Por Iliria nuk doërzohet, sa të regëtijë fryma dhe jeta qoftë edhe e një iliri të vetëm, zjarri i kryengritjes atje mbahet i ndezur. Ne jemi popull kryengritës, që nuk jetojmë dot pa liri! Me sa më vinë kumtet prej andej, Iliria është ndezur nga flaka e kryengritjes. Kjo më mban të gjallë, kjo më jep shpresë se një ditë këmba ime do të shkelë sërish në brigjet e dashura të Ilirisë dhe aty le të vdes!

Pllakosi heshtje e rëndë. Dëgjoheshin vetëm cicërimat e zogjve, që kishin ngritur çerdhet në kurorën madhështore të lisit. Gentit të mallëngjyer e të tronditur nga ai kujtim, i shkau vetiu një lot, që ai nuk e fshiu.

E rëndë dhe e dhembshme është pika e lotit që derdhin burrat, por nuk është e turpshme kur edhe ata qajnë.

Gjashtë

Skerdilaidi, që rrënqethej dhe mallëngjehej sa herë e dëgjonte këtë rrëfim të gjyshit, për atë tokë e vend të shenjtë, që duhet të ishte me bukuri të pashoqe, që ai e njihte vetëm nga tregimet, pasi vetë kishte lindur këtu, në Iguvio dhe ilirishten nuk e fliste fort mirë, guxoi dhe i tha:

-Gjysh, është koha për t’u kthyer. Nanëzonja po na pret.

-Bëj durim. Ja edhe pak. Pa të shohim, Lucio, kthehu nga lindja!

-U ktheva imzot.

- Çfarë sheh?

-Një varg me kodra e male të Umbrias sonë të bukur, që zgjaten gjer larg në horizont.

-Mbaje frymën.

- Po imzot.

-Tani frymo thellë.

Lucio bëri si i thanë.

-Çfarë ndjeve?

Kryebariu, pasi u mendua pak, u përgjegj:

-Erën e djersës dhe lerës së deleve.

Genti qeshi, u ngrit dhe hodhi shikimin nga lindja. Ishte e para herë që qeshte pas shumë ditësh. Lucio rrudhi supat i habitur. Nuk kishte faj, ishte si t’i kërkoje të zgjidhte një gjëagjëzë.

-Në se më lejohet të pyes, po ju, çfarë shihni dhe ndjeni imzot?

-Si jo. Shoh me sytë e mendjes, ndiej me zemër dhe dëgjoj me të gjitha shqisat: për m’at’anë maleve shoh detin e gjerë pa anë e fund, tek shndrit nën rrezet e diellit dhe i dërgon dallgët të puthin brigjet e anëdetit të Ilirisë dhe pas tij brigjet dhe tokën e dashur të Ilirisë me fusha pjellore, kodra mbushur vreshta e ullishta, më larg malet e thepisur, të frikshëm me krye bormbuluar, që arrijnë deri në re, mbushur me pyje, livadhe e çetina, gurra ku pinë ujët e pastër si loti zanat e shtojzavallet, që unë si kam parë, por ashtu më kanë thënë. Ato u japin të pinë gjirin kreshnikëve, që janë trima e tëpathyeshëm, që çetojnë kreshtave e lugjeve. Aty rrjedhin lumenjtë ujëshumë e të rrëmbyer dhe mbi të gjitha, jetojnë njerëzit trima dhe bujarë, që flasin ilirishten e ëmbël, që tingëllon si muzika e lahutës. Shoh Ilirinë që lëngon nën zgjedhë, nën thundrën romake. Ilirinë që pret çlirimtarët. Ndiej se era e lindjes, që fryn prej andej, bashkë me ajrin e nxehtë, është e nginjur me aromën e luleve: të mentes, sherbelës, manxuranës, rigonit të lulëzuar, trumzës, rozmarinës, mersinës, aromën e veçantë e të pashoqe të truallit amtar, që nuk do ta ngatërroja me asnjë tjetër dhe që është më dehëse se më e mira e verërave. Dëgjoj sesi vjen së thelli e me shungullimë rënkimi lëngues e i paprerë i nëndheut të asaj toke, që mban varret e të parëve të mi, atij vendi, që heq e vuan nën zgjedhën e rëndë të robërisë.

Ashtu trupmadh, pak i kërrusur nga pesha e viteve, me vështrimin e ngulur larg në pafundësinë e lindjes, me flokët e thinjur, që ja merrte era, sytë gjysmëmbyllur, ngjante me një statujë, si një orakull, që shihte dhe parathoshte të tashmen dhe të ardhmen. Më në fund ai foli:

-Iliria përtej detit, më shfaqet përnatë në gjumë. Ajo është ëndrra ime, makthi im. Zëri i saj që vjen së thelli, nga nëndheu, nga shpirti i të vdekurve e mbidheu,nga vuajtjet e të gjallëve, më thotë se unë i huaj jam në këtë vend. Nga dashuria dhe malli që kam për të, kjo toka e këtushme, kur të vdes nuk do të më tresë.

Rrëfimi e lodhi e trishtoi dhe e mallëngjeu. Ndjehej i drobitur e fuqiprerë, por edhe i lehtësuar, si të kishte hequr një barrë që i rëndonte në shpirt. Ishte koha për t’u kthyer në shtëpi. Etleva mendjengritur nga vonesa duhet të ishte duke i pritur.

Skerdilaidi hodhi në sup torbën e mbushur me lulet e barërave dhe të dy, gjysh e nip, morën monopatin tatëpjetë. Te burimi qëndruan, pinë ujin akull të ftohtë,u freskuan dhe flladitën. Nën hijen e rrapit ishte aq freskët, sa nuk u bënin këmbët të iknin. U varën tatëpjetë dhe kur zbritën në fushë dhe gjendeshin jo larg shtëpisë, Genti mbajti këmbët.

-Skerdilaid, ti që je princ ilirian , dëgjo amanetin e gjyshit: e shoh që jetës sime po i afrohet fundi. Kur të vdes, më varrosni sipas riteve tona ilire, tek kjo lëndinë e lulëzuar buzë kodrës. Mbulesës së varrit, derën e hyrjes dhe dritaren lereni nga lindja, që shpirti im të fluturojë drejt ilirisë.

Kur erdhi koha dhe nuk zgjati veç pak muaj[15], ashtu u bë.

Tetor- nëntor 2013.

[1] Genti.biri i Pleuratit, mbreti i fundit i Ilirisë,i81-168 p.e.r. që pasi u mund nga romakët, u internua familjarisht në Itali, në Iguvia të Umbrias(Sot quhet Gubbio) atje është varri i tij në formën e një mauzoleu. [2] Pas internimit në Itali, senati i la Gentit titujt dhe i dha prona e banesa të denja për një mbret të shfronëzuar. [3]Latifundia,pronë e madhe toke te romakët. [4] Vila mbretërore. [5] Skeptri, një shkop i stolisur,që mbretrit e mbanin si shenj sundimi të popullit të tyre. [6] Monedha ilire [7] Lumi Akeron,në Çamëri. Hadi,bota e përtejme. Karonti,njeriu mitologjik që përcillte shpirtërat në botën e përtejme [8] Lumi Buna,në lashtësi [9] Konsull romak , që komandoi ushtrinë romake gjatë luftës në Epir dhe Maqedoni. [10] Romakët grabitën nga thesari i Shkodrës 27 ponte ari,19 argjendi,120 mijë drahma argjendi ilire, 13 mijë denarë romakë. [11] Për nder të Gentit, që e zbuloi dhe e përdori, sanëza në sistematikën e bimëve quhet Genciana lutea. [12] Hidromel,një verë e fortë, që ilirët e përgatisnin nga mjalti. [13] Uskana,qytet që gjendet në Kërçovën e sotme,në trojet shqiptare të Maqedonisë. [14] Lumi Shkumbin. tj[15] Mbreti Gent,vdiq në Iguvio në nëntor të vitit 146 p.e.r. Për varrimin e tij u ndërtua një mauzole që ruhet edhe sot.