Perpara pak kohesh , ne shtyp u zhvillua nje replike , lidhur me trashegimine kulturore –artistike dhe shkencore , qe u zhvillua ne monizmin e gjate shqiptar. Zeri me i larte , ne keto bisedime , ishte ai i perfaqesusve te te djathtes ekstreme . Simbas ketij zeri , krijimtaria artistike – shekncore , e krijuar gjat monizmit , nuk ka vlere , per te sotmen dhe aq me pak te arthmen e Atdheut tone kapitalist . Nje pjese e ketyre zerave e detajonin probleminn , deri ne eliminimin e veprave letrare , kinematografike dhe artistike , qe ishin krijuar nen diktature . Me te moderuarit , propozonin , te eliminoheshin vetem veprat , qe hymnizonin diktatorin dhe diktaturen . Gjykoj se ishte nje debat i dobishem . Nuk mund te rri indiferent ndaj ketij debati me vlere shoqerisht te dobishem .
Jeta shqiptare , ne diktauren moniste , ishte e gjate , gati 50 vjet. Kjo jete , si ne c’do lloj regjimi , eshte pasqyruar ne art - shkence – kulture , ne pjesen shpirterore te jetes se popullit . Kjo eshte njera ane e problemit , ana tjeter , po kaq e rendesishme , eshte fakti , qe kjo periudhe perkoi me nje zhvillim boteror , qe nuk ishte pare ne shekuj . Bota zhvilloi revolucione te thella , ne raport me njeriun ,me mjedisin , me grate , me shkencen , me artet . I tere ky zhvillim ishte pergjigje , e agresionit nazist , qe shkaketoi luften me te eger , qe kishte perjetuar qyteterimi .
Sado i mbyllur , qe ishte vendi yne , keto ndryshime boterore , gjenin plasaritje te hynin brenda murit hermetik , qe kishte krijuar diktatura . Ketu duhet ndalur , per te sqaruar nje mendim konservator , aq i demsshem , se edhe gjykiimi djathtist , qe cekem me siper . Koha e gjate e jetes nen diktature dhe zhvillimi i vrullshem boteror , reflektuan ne nje pasuri te madhe kulturore –artistike dhe disi ekonomike , brenda diktatures . U reduktua ndjeshem prapambetja shekullore e kombit , pretendojne diskutantet e majte .
Kete zhvillim , nuk e realizoi diktatura , sepse politika e saj ishte e ekspozuar brenda filozofise se saj dekadente “Mbeshtetje ne forcat tona . Asnje bashkepunim me imperializmin “ . Kjo ishte politika zyrtare e monizmit majtist , qe mbrohej me famatizmen , nga c’do segment i shtetit diktatorial , te armatosur gjer ne dhembe . Mbi kete arsyetim llogjik , nga drejtusit e larte te atij shteti nuk mund te pritej asnje perparim ne shkence , art dhe ekonomi . Artet , letersine dhe shkencen e bene bijt e popullit , qe i shpetuan perndjekjes moniste .
Kishte nje tolerence ne ekonomi .Vete byroistet , kerkonin te zhvillohej ekonomija , por pa u hapur vendi . Ekonomija u duhej , per te rregulluar mire e me mire , mirqenien e tyre . Ishte nevoje imediate e ekzistences , se pushtetit te tyre . Mjafton te kujtojme se me nje sy te mbyllur , lejonin hyrjen e shtypit shkencor ne biblioteka . Ne ate kohe , nga revistat ruse , mesova si zhvillohej bujqesia amerikane . Kur erdha ne Amerike , mesova si zhvillohet bujqesia ruse , krahas bujqesise amerikane .
Titua , i rreshqiti , menyres se zhvillimit me censure . Ndertoi nje sistem hibrid . Nje sistem , qe i sherbente partise ne pushtetin njepartiak. Manovra titiste , ishte censure e fshehur, qe emertohj vetadministrim .
Ajo qe u realizua e dobishme brenda diktatures , eshte veper e bijve me te mire te popullit , qe gjeten plasdarma , per te komunikuar me boten , qe zhvillohej me shpejtesi . Diktatori dhe njerzit e tij te afert , nuk kishin lindur , per te realizuar progresisten , artistiken , shkencoren . Ata u vetspecializuan , per te ngritur rrjetin e spiunazhit dhe per te denuar c’do individ , qe ngrinte krye , per progres , brenda diktatures .Diktaturat nuk sjellin zhvillim .Eshte mungese kulture , te thuash se nen ate diktature , pati zhvillim dhe progres . Krahasimi duhet te behet me fqinjet .
Nen ate diktaure , u krijuan vepra artistike –shkencore –ekonomijke , qe nuk ishin pare kurre ne vendin tone . Keto vepra u krijuan vertet , por autoret e tyre , jane bijt e popullit , jo diktatori me shpurren e tij besnike . Ajo shpurre udhehiqej nga filozofia e deshtuar leniniste , qe ne c’do rrast, ishte pengese e progresit . E rendesishme eshte te theksohet , se ne se Shqiperia do te drejtohej nga te tjera politika do te kishte zhvillim , me te madh se Greqia fqinje , madje dhe se Italia , qe ishin shtete me te drobitura nga lufta .
Kur u peermbys diktatura emigracioni shqiptar u quajt biblik , si rralle ku ne histori . Ky eveniment tregoi se shqiptaret paten jetuar nje traume njerezore , qe rralle ka pare historia . Jeta e izoluar shteterore , u realizua me nje dhune te gjithanshme , perfshire si dhunen shteterore dhe ate psikollogjike . Shqiptare i hapen vete kufijte e botes , perpara renies se murit te Berlinit . Shprehja programore moniste ishte e shkruar ne mure dhe ne faqe kodrash : “ Te punojme dhe jetojme si ne rrethim “ . Rrethimi presupozon , qe gjumi dhe ushqimi jane te racionuara , puna eshte e pa kufishme . Se si mund te jetoje njeriu , me keto kufizime jetesore , nuk mund ta spjegoi me asnje llogjike , asnje filozofi .
Artistet , shkrimtaret , shkencetaret shqiptare me mendimin dhe talentin e tyre e tejkaluan mendiminn shteteror dhe krijuan boten e tyre te artit shkences dhe te ekonomise .
Si mund te vihet dore mbi veprat letrare , veprat teatrore , zbulimet shkencore te 50 viteve ? Te veshe dore mbi to , do te thote , qe diktatura , ka qene ndryshe . T’i eliminosh do te thote mohoen teresisht krimet e tmerrshme dhe shteti perbindsh , qe i krijoi . Ato veprua jane produket i mendjeve dhe talenteve te shquar , qe u rriten brenda diktatures dhe qe me me menyrat metaforike i rreshqiten syrit , gjyqeve dhe burgjeve moniste .
Sot shteti demokratik , u ndertua mbi bazat e filozofise dhe te drejtave te njeriut te lire . Veprat e krijuara nga artistet dhe shkencetaret nen diktature , krijojne lidhjen e natyrshme te etapave historike te shtetit . Kete problem madhor , e ka sqaruar dijetari Arshi Pipa , ne komentin e tij , per vepren madhore te Kadarese .
Vepra e Kadarese , shkruan Pipa , nepermjet artitit madhor metaforik , ka pershkruar jeten reale nen diktature , pa u mundur te ndalohesh nga censura e eger , qe nuk e ka njohur Bota . Ky eshte mekanizmi , qe kane bere te mundur te jetonte ,brenda diktatures , nje art dhe letersi e nivelit kohor , ku shquhet vepra madhiore , Kadare, e perkthyer ne mbi dyzet gjuhe , kandidat potencial , per cmimin Nobel .
Produkt i atij sistemi , rrodhi nga Lufta antifashiste e popullit shqipar. Nuk eshte herezi te flasesh , per lavdine e kesaj lufte , sa dhe te flasesh , per gabimet dhe krimet e kryera brenda saj . Kjo lufte u vleresua , ne krahun e duhur , si lufte antifashiste , brenda luftes boterore . Kjo na ben krenar si popull antifashist .
Udheheqja e luftes tone clirimtare u uzurpua nga nje grupi vogel karieristesh komuniste , qe luftonin , per pushtet . Krahas luftes antifashiste u zhvillua nje lufte rivaliteti brenda vetes , me tipare te luftes civile . Me kete lufte u eliminuan kuadro te rendesishme te luftes , qe filluan me Lef Nosin dhe Liri Gegen dhe u mbyllen me eliminimin e gjeneraleve te shquar , me ne krye Beqir Ballukun , Gjin Markun , Petrit Dume etj.
Per tisin e holle qe ndau kete udheheqje nga karakteri i luftes , poeti popullor i Zagories , ka shkruar vargjet shume kuptimplote :
Na thane rrembeni pushket te luftojme , per Atdhe / Ku ta dinim ne te mjeret se armiku ishim ne . /
Kjo lufte e brendeshme, ne rritje , vijoi , deri ne vitin 1990 , kur populli u ndergjegjesua dhe e permbysi kasten uzurpatore , qe cfrytezoi pushtetin , prej 1944 deri ne dhjetor 1990. Roli i luftes antifashiste nuk duhet te erresohet , po kaq sa duhet te evidentohen , me guxim gabimet e renda dhe krimet , qe u kryen brenda saj. Te shkruash sot , njeanshmerisht , vetem per lavdine e luftes , eshte me e pakta , njeanshmeri botkuptimore.
E shof me shume optimizem zgjerimin e perkrahjes te profesorit te historise , Uran Butka . Vete profesori e ka moderuar teorine e luftes klasore , brenda luftes clirimtare . Ky moderim flet se historia e luftes tone , ka rene ne shtratin me realist te mundshem.Vepra e Profesor Butkes nxorri ne drite analizen e plote te luftes dhe figuren poliedrike te Mitat Frasherit .
Te tera keto ndryshime te medha epokale , kane gjetur pasqyrim te gjere , ne letersine dhe te gjitha deget e artit kombetar . Nuk ka art dhe shkence indiferente . Mund te jete reagim i vonuar , por reagimi do te vije edhe ne rrast se eshte disi i vonuar.
Te nivelit bashkekohor , kane qene veprat e tjera te artit , shkences dhe te prodhimit te gjere , qe u krijuan ne diktature . Vete diktatures i duhej zhvillimi kulturor dhe artistik . Ndonje veper e kohes , qe eshte krijuar , ne sherbim te Diktatures , eshte prodhuar , per mbijetese te autoreve perkates . Keshtu i ka spjeguar dijetari Pipa , veprat , qe ishin pajtuar me pushtetin monist.
Trashegimija e shendoshe letraro-artistike sherbeu si baze per te zhvilluar te shendetshme vazhdimesine e letersise , te arti dhe te shkences nen Diktature . Asgje e krijuar nga bijte e talentuar te popullit , nuk eshte e pa vlefeshme , por sejcila veper perben nje gur themeli , per zhvillimin linear te letersise , artit dhe shkences , ne vitet e zhvillimit kapitalist post diktatorial . Si vend i vogel dhe me nje histori traumatike , na duhen te gjithe atdhetaret e talentuar , qe kane sherbyer , per zhvillimin e letersise , shkences dhe ekonomise , ne te tera stadet e zhvillimit te shtetit demokratik , sic eshte ky , qe perjetojme , prej 32 vjetesh . Nuk i kemi te tepert mendjet e ndritura .
Si do te mundet pjesa artistike dhe letrare , qe ka pas qene pajtuar me diktaturen moniste ?
Do te mundet , kur prodhimi letrar –artistik dhe shkencor i viteve te demokracise , te jete ne nivel me te larte se veprat e kritikushme te se kaluares me censure . Cilesia, ne c’do kohe, eshte me fuqi te mbinatyrshme . Cilesia buron brenda berthames se atomit kimik . Ketu vihet ne prove talenti dhe atdhetaria .
Nuk mund te themi se eshte rruge vetem me suksese dhe lavdi ,kjo ku po zhvillohet letersia dhe artet tona , por eshte nje rruge drejt persosjes se demokracise , qe me siguri , do te ndertohet ashtu sic e kerkojne standartet e kohes , qe sigurisht , do te behet rend homogjen boteror . Kjo eshte thjesht ceshtje kohe .
Ne rrugen e perforcimit te demopkracise bashkekohore kontribojne te tera organet e shtypit , nje prej te cileve eshte organi yne botus . “Fjala e lre “. Ne kete portal jane botuar dhe vijojne te botohen shkrime , qe i sherbejne zhvillimit te mendiumit filozofik , qe ne te tera rrastet i shebejne zhvillimit intelektual dhe shkencor te vendit .Ketij problemi do t’i kushtoj tjeter ese.
Nje nder demnet me te medha , qe i ka shkaketuar kultures monizmi , ishte dhe mbetet censura dragoniane ndaj intelektualeve , letrareve dhe shkrimtareve , qe paten krijuar , ne kohen e mbreterise zogolliane . Kjo perben nje traum te thelle , qe Diktatura u shkaketoi brezave .
C’ka ndodhur ? Ne shkolla ishte e ndaluar te mesohej mbi veprat e fameshme te intelektualeve te shekullit te nendemedhjete . Mbreteria e Zogut , e ndodhur perballe nje prapambetje biblike te kombit , kuturisi te krijoi nje fond te posacem , per studentet , qe do te arsimoheheshin ne universitet , me te medha te perendimit. Te kesaj periudhae i perkasin intelektualet e profileve te ndryshme politike dhe artistike . Te kesaj periudhe , jane studentet : Aleksander Moisiu , Aleks Buda ,Injac Zamputi ,Vedat Kokona dhe shume te tjere te ngjashem . Censura sa e dhimshme ishte dhe teinzare , permente ne programe mesimore , keta intelektuale , per t’i harruar te tjeret , qe ajo i pat shpallur armiq .
Keshtu ka ndodhur me shumicen e plejades te intelektualeve te viteve tridhjete , sic mund te jen disa prej tyre : Mitat Frasheri , At Gjergj Fishta ,Martin Canaj , Errnest Koliqi . Historia shqiptare e kohes i kishte shpallur armiq , vetem sepse nuk perqafuan idete marksiste , qe sollen Enverin dhe shpurren e tij , ne krye te shtetit shqiptar i lodhur nga diktaturat pushtuse . Ne kete grup , me von , perfshiu dhe Sejfulla Maleshoven , me arsim petagog universiteti dhe luftetar i zbritur nga malet . Te mos studjoje keta personalitet ne shkolle , do te thoshte as me shume dhe as me pak ,nje nga llojet e krimeve , qe i behej kultures dhe arsimit .Ishte nje gjeme arsimore e kohes .
Shqiperia e lodhur , nuk kishte shkencetare te nivelit boteror . Nuk kishte as Sater, as Cafke , as Cant , as Shopenhauer , por kete ishin filozofe te nje rryme te re dhe qe studjoheshin me vemendje , ne shkallet e arsimit europjan dhe boterotr. Keto figura te shquara nuk i pranoi censura enveriste . Mund te mbaroje universitetin dhe te mbroje doktoratura ne filozofi , por teorite e ketyre gjenive , nuk i njifje , sepse censura te bente gjemen edhe po te zeje ne goje emrat e tyre . Ata ishin shpallur armiq , sikurse intelektualet shqiptar te shekullit nentembedhjete . Lista e armiqve ishte shume e gjate . Ne se ndonjeri nuk perfshihej aksidentalisht ne keto lista te zeza , gjendej menyra te terthorta , per t’i masakruar .
Nje prej ketyre demakimeve eshte komedija “Prefekti “ e shkruar dhe vene ne skene , ne vitet e para te clirimit . Ajo komedi , pergojonte dhe kritikonte ish Prefektin e Tiranes Qazim Mulleti . Qazimin e quante injorant , te pa sjellshem deri ne idiotsi te thelle . Shume shqiptare , nuk e njifshiun Qazimin e vertete , ish prefektin . Enjifnin thjesht nga komedia .
Faktikisht Qazimi ishte intelektual nga me te shquarit e shekullit te nentembedhjet . Kishte punime te vetet , ne albanollogji dhe ishte nga poliglotet e pakte , qe ka pasur Shqiperia . Si mund te behet protogonist i nje komedie te shemtuar , ky intelektual i oreve te para te shtetit ? Ishte politikan , qe kishte marre pjese ne te tera evenimenbtet e rendesishme te krijimit te shtetit shqiptar , duke qene firmetar i dokumentit te Pavaresise . Askush , ne ato vite nuk e njifte poliglotin e shquar , vecse njifnin nje prefekt injorant , qe kishte sajuar mendja e Besim Levonjes , nje shkrimtar ordiner , qe Shqiperia do te ndihej shume me e lumtur pa te .
Gjeneratat e sotme , kane shume nevoje te njohin cili ishte regjimi i kaluar . eshte shkruar dhe do te shkruhet per ate periudhe historike , qe nepermjet bijve me te mire te popullit , u kaperxye censura dragoniane enveriste . Njerzit e talentuar te asaj kohe diten te benin art dhe letersi te nivelit europjan . Populli shqiptar krenohet , me shkrimtaret dhe artistet , qe diten te kaperxenin veshtiresite e censures te tmerrshme dhe krijuan vepra me vlere te larte ideo-artistike .
Ka nje shprehje popullore , qe thote , jeten e njef duke e jetuar . Brezat , qe jetuan ate jete , nen censure , kane shkruar dhe lipset edhe te shkruajne , por librat e demokracise i perkasin njeriut te lire . Ne kete veshtrim ka ende interpretime te gabuara , per arritjet e asaj periiudhe te erret te historise heroike te popullit tone .
Me jepet rrasti te shprehem , per autoret e librave , qe ende botohen dhe do te vijojne te botohen . Keto jane libra , qe jane jo vetem jashte censures , por dhe jashte kritikes strikte te se kaluares. Autoret e sotem , eshte e nevojshme te studjojne filozofine e te tere brezave , per te arritur ne perfundime llogjike , ne vleresimet e periudhave historike , qe populli yne i ka perjetuar me dinjitet dhe ka ditur t’i japi ssejcilit meriten , qe i takon .
Populli yne , i rreshtuar , perkrah demokracive me te fuqishme te botes , ka nxjerre nga gjiri i tij shkencetare dhe filozofe te kohes . Librarite dhe bibliotekat jane plot me vepra historike dhe filozofike , qe kushdo mund te gjeje mundesine te vetkulturohet , me kulturen dhe filozofine e kohes .
Botimet e sotme , ne gjuhen tone , jane me se te mjaftushme dhe te pershtateshme , per te gjitha moshat. Lirija e shtypit dhe te drejtat e njeriut , i japin mundesi c’do shtetasi te zgjedhi bindjen filozofike , ne pajtim me bindjet politike te gjithsejcilit . Mbi kete liri te pa kufizuar , nuk duhet te abuzojme, duke shkruar kot me kot , qe i ben shkrimet dhe nga njehere edhe librat te pa lexushem . Nuk eshte e thene , qe te gjithe te perqafiojne te njejten filozofi , ose te jene idhtare te nje krahu politik , por eshte e domosdomosdoshme te argumentohen problemet dhe te adresohen ne kahjen e ndodhur , simbas bindjeve te argumentuara ne pajtim me mendimin e gjere popullor .
Ne se do te jemi te kursyer ne shkrime dhe ne konkluzione do te kemi prodhimtari letraro-artistike- shkencore , te nivelit kohor , per lexusit , qe realisht jane ne nivel te larte kultror , qe jo ne pak rraste barazohen me autoret , qe shkruajne vepra seriale .
Brezat para ardhes krijuan kushte dhe i nxorren veprat e tyre , nga censura e eger e atij sistemi . Brezi i sotem i autoreve duhet te gjeje forca , per te kapercyer mediokritetin krijus , qe e favorizon liria e gjere demokratike e shtypit dhe e shprehjes .
Illo Foto – studjus , ne NY , Tetor 2022
Comments