Nga fillimi i shekullit të 20-të, nderimi i një varri të shenjtë të Abas Aliut, djalit mitik të Aliut dhe njerku i Hasanit dhe Hysenit, në majën e malit të Tomorit në Shqipërinë e Jugut është kontrolluar nga anëtarët e Urdhrit Bektashi të dervishëve. Bazuar në kërkimet në terren si dhe në burime të shkruara, pelegrinazhi shihet si i lidhur me kontingjentet njerëzore dhe historike, dhe si një hapësirë rituale që lejon një shumëllojshmëri perceptimesh dhe kuptimesh, me dimensione individuale dhe kolektive, duke ndërmjetësuar praktikat hapësinore dhe kohore. Në kontekstin post-socialist, lëvizshmëria që prek shoqërinë shqiptare ka një ndikim të rëndësishëm në pelegrinazhin: në lidhje me origjinën gjeografike dhe sociale të pelegrinëve, hapësirën e vetë vendit të shenjtë, qendra e gravitetit të të cilit nuk është më maja e Malit, dhe idetë konkurruese të rëndësisë që i jepen vendit (të shenjtë, universit, por edhe të lidhur me rajonin, por edhe me rajonin kombëtar).
Kohët e fundit është kjo ide. Por kohët e mëparshme, madje dhe në vitin 1940-të, kur Bota kishte hyrë në një luftë të pamëshirshme Botërore, vizitorët shikonin shpresa të mëdha tek Baba Tomori. Gojëdhëna të ndryshme flasin për vetë pushtuesit që shkelën në Berat dhe rrethina, se ishin natyrisht mjaft të shqetësuar nga ekzistenca e një vendi të tillë të shenjtë në majën e lartë të malit. Mjaft artikuj të asaj kohe, por dhe mjaft materiale në arkiva flasin pak a shumë kështu si më poshtë.
Çdo vizitor i Shqipërisë së Jugut është i magjepsur nga Baba Tomori, mali që mbivendoset mbi qytetin e Beratit. Njëzet milje i gjatë dhe dhjetë milje gjerësi në bazën e saj, Faltorja e Shqipërisë shtrihet lart me linja të imta të pastra në një platformë nga e cila ngrihen maja binjake në formë piramidash, njëra 7933 dhe tjetra 7861 këmbë mbi nivelin e detit.
Për brezin e vjetër të shqiptarëve të jugut, mali është sa plotë mistere, aq edhe plotë madhështi. Këta njerëz të thjeshtë janë shumë të paarsimuar për të kuptuar fenomenet natyrore. Ata mendojnë se është e mrekullueshme që ndërsa shtëpitë e tyre në ultësira piqen nën diellin e gushtit, majat binjake ndonjëherë sulmohen nga breshëri që rrjedh nga erërat.
- Ata gjithashtu nuk e kuptojnë pse disa prej tyre, duke u ngjitur në mal të papërgatitur, vuajnë fizikisht nga lartësia. Me gjithë solemnitetin ju thonë se një qenie e tmerrshme quhet "Baba Tomor", ose thjesht "Shenjtori i Tomorit", Udes në krye. Ai lejon vetëm të mirën të pushtojë vetminë e tij dhe e bën të keqen të bjerë, ose i dëbon me breshër, erëra të forta, sëmundje malore dhe gjakderdhje të çuditshme në hundë. Madje shumë kanë frikë të përmendin emrin e tij dhe të flasin për të në mënyrë anonime dhe me një vështrim të shmangur si "ai" dhe "ajo maja". Kështu ndodhi me italianët në vitet e pushtimit dhe me gjermanët në kohën e Luftës së Dytë Botërore.
Një zog i shenjtë i dukshëm si një e mundur për t'u kapur nga duart e njeriut ndjek malin dhe një pemë e shenjtë molle rritet afër majës. Vetëm ata që janë të pastër në zemër mund të ngjiten për të mbledhur mollët, dhe deri më sot askush nuk është gjetur aq i pastër sa duhet.
Çdo vit më shumë se një mijë shqiptarë të jugut, fëmijë të vegjël si burra e gra të rritur, ngjiten në majën e Tomorit për t'u lutur dhe për të flijuar një dash. Disa, kur ishin të sëmurë, i kishin premtuar shenjtorit se do të bënin pelegrinazh nëse do t'i shëronte; të tjerët shkojnë për t'i kërkuar ndihmën e tij gjatë gjithë vitit që vjen për veten dhe familjet e tyre, kafshët dhe të korrat e tyre. Ata sjellin lutje mes qirinjsh dhe parash, si dhe dashin.
Ata zhytin guralecat e malit në gjakun që buron nga fyti i dashit në momentin e flijimit dhe i veshin më pas si hajmali. Aktualisht pelegrinazhi drejtohet nga dervishët bektashinj, të cilët thonë se vendi i shenjtë në majë është varri i dytë i Abas Aliut. një shenjtor shiit që është varrosur vërtet në Mesopotami dhe është adoptuar nga bektashinjtë.
Ka dëshmi të mira se kulti i Tomorit është më i vjetër se bektashinjtë, të cilët nuk u themeluan deri në shekullin e 14-të të erës sonë. Besimet primitive për shenjtërinë e malit duket se, në fakt, mbijetojnë nga një kult malor, si ato të praktikuara në kohët biblike në Horeb dhe Sinai. Në vitin 1931, i huaji i parë që bëri pelegrinazh qëndroi nën rrezet e diellit të lavdishme në majën e malit. Një numër i madh pelegrinësh ishin të zënë me sakrificat dhe përkushtimet e tyre kur një zhurmë e papritur goditi majën: pak më shumë dhe era mund t'i kishte hedhur mbi greminë.
„Ai është i zemëruar sot”, mërmëriti një pelegrin, befas i zbehtë nga frika e përjetshme.
"Kush është Ai?" pyeti një vizitor.
“Mali”, tha haxhiu.
- „Baba Tomor“ - tha një shpirt më i guximshëm.
留言